Onze Taal. Jaargang 81

[p. 198]

Meer concurrentie, minder vraag
De erosie van het instituut Van Dale
Gaston Dorren en Marc van Oostendorp

Over twee jaar bestaat het woordenboek van Van Dale 150 jaar. Hoewel naslagwerken wereldwijd moeilijke tijden doormaken, wil de uitgever rond die tijd een nieuwe papieren editie uitbrengen. Ondertussen staat moederbedrijf VBK te koop. Hoe overleeft een oud taalinstituut de moderne tijd?

Bij Van Dale willen ze graag dat je je precies uitdrukt - vooral als het over henzelf gaat. De opmerking dat ‘Van Dale van oudsher een instituut van de Nederlandse taal was’ stuit op protest bij de woordenboekmakers: ‘Wás? Dat zijn we nog steeds.’ Uitgever Jaap Parqui: ‘We hopen dat over twee of drie jaar de nieuwe papieren editie van de grote Van Dale het achtuurjournaal haalt, net als in het verleden.’

Ook dat ‘Van Dale te koop staat’, zoals verschillende kranten in maart meldden, mag je beslist niet zeggen. ‘Ons moederbedrijf, uitgeverij VBK, staat in de verkoop’, zegt uitgeefdirecteur Maurice Kneppers. ‘In zijn geheel. Van de medewerkers van dat bedrijf werkt slechts een fractie voor Van Dale. Wij zijn beslist niet afzonderlijk te koop.’

■ Lenteakkoord

Maar ook als het klopt dat Van Dale nog steeds een gezaghebbend instituut is, dan toch een instituut dat afbrokkelt. De erosie knaagt aan alle kanten. Deels doordat nu eenmaal álle autoriteit in onze samenleving blootstaat aan slijtage: van politie tot politici en van media tot medici. Aan die maatschappelijke trend ontkomt ook een groot woordenboek niet.

De tweede erosiefactor is het internet. Dat heeft niet alleen het hele boekenvak in opschudding gebracht, voor naslagwerken is er een extra probleem: het wemelt op het web van de gratis alternatieven die ook taalvragen snel, gratis en meestal duidelijk en betrouwbaar genoeg beantwoorden (zie ook het kader hieronder). Simpelweg googelen levert doorgaans veel bruikbare treffers op. Daar komt nog eens bij dat gebruikers niet meer jaren willen wachten voordat ze een nieuw woord kunnen opzoeken - van het papieren woordenboek verschijnt ongeveer één keer in de tien jaar een nieuwe editie. De inhoud van de elektronische editie van het woordenboek wordt overigens jaarlijks ververst, binnenkort zelfs elk kwartaal; maar zelfs dan kun je nog steeds niet onmiddellijk nazoeken wat lenteakkoord ook alweer precies betekent.

Gratis online woordenboeken

De traditionele woordenboeken hebben het niet makkelijk. Overal op internet zijn gratis alternatieven te vinden, die in sommige gevallen heel nuttig zijn.

Ten eerste zijn er de zogenoemde wiki's. Dit zijn woordenboeken die geheel door particulieren worden samengesteld. Iedereen die dat wil, kan er een bijdrage aan leveren. Een zeer succesvol voorbeeld hiervan is de Urban Dictionary, een woordenboek dat vooral Amerikaans-Engelse straat- en jongerentaal documenteert. De site bestaat sinds 1999, en bevat momenteel maar liefst 6.648.235 definities. In Nederland heeft woordenboekuitgever Het Spectrum geprobeerd iets vergelijkbaars op te zetten, onder de naam Drop je lyrics, maar dat is geen succes geworden.

De Wiktionary van Wikipedia lijkt meer op een echt woordenboek. Hierin staat informatie over onder meer betekenis, uitspraak en woordafbreking. Een voordeel van de Wiktionary is dat de Nederlandse woordenlijsten gekoppeld zijn met die uit andere talen, zodat het ook meteen als vertaalwoordenboek te gebruiken is.

Naast de wikiwoordenboeken zijn er op internet sites als Answers.com, Wordnik.com en (voor het Nederlands) Encyclo.nl. Deze sites harken na een zoekopdracht allerlei informatie bij elkaar die op internet beschikbaar is, en presenteren die op één overzichtspagina. Wordnik, bijvoorbeeld, geeft betekenissen, uitspraak, citaten, etymologie, synoniemen en nadere verwante woorden, tweets, afbeeldingen én de woordwaarde die het woord heeft bij het scrabbelen.

■ Taalvondsten

Er is nog een derde probleem: de grenzen van de standaardtaal vervagen. ‘De stabiele kernwoordenschat wordt om-

[p. 199]

geven door een steeds grotere en in elk geval sterk variabele schil van gelegenheidswoorden, modewoorden en tijdelijk idioom’, zegt Ton den Boon, de Nederlandse hoofdredacteur van Van Dale, ‘en de vraag is wat de woordenboekmaker daarmee aan moet.’ Nietcommerciële woordenboekmakers in binnen- en buitenland hebben volgens Den Boon evenmin een oplossing voor dit probleem.

‘Vroeger hanteerde Van Dale de stelregel dat een woord pas wordt opgenomen als het minstens drie jaar in de krant heeft gestaan’, vertelt Ruud Hendrickx, de Vlaamse collega-hoofdredacteur van Den Boon - het woordenboek heeft sinds enkele decennia een Nederlandse en een Vlaamse hoofdredacteur, beiden werkend op freelancebasis. ‘Maar wat doe je dan met alle informele taal die op het internet en in de sociale media verschijnt? Wanneer precies nemen we die op?’ Mede om dat probleem te verhelpen wil Van Dale binnenkort een zogenoemde wiki inrichten, waar taalgebruikers zelf hun taalvondsten kunnen melden. Iemand die vindt dat de definitie van een woord niet klopt, kan zelf een voorstel doen ter verbetering. Ook kunnen gebruikers nieuwe woorden melden die naar hun mening een plaats verdienen. De redactie kijkt naar die voorstellen en geeft een eindoordeel. Gebruikers kunnen in al dat materiaal zoeken, waarbij voor ieder stukje duidelijk zichtbaar is of de redactie er al naar gekeken heeft of niet.

■ Belastingbetaler

Is het afbrokkelen van de autoriteit een bron van zorg? ‘Er kan nóg zo veel informatie op internet staan, als mensen echt de juiste spelling of betekenis van een woord willen weten, grijpen ze toch naar een Van Dale’, denkt Parqui. ‘Die is betrouwbaar.’ Maar hoeveel vraag is er nog naar die betrouwbaarheid? ‘Mensen spelen tegenwoordig volop met woordvormen en spelling’, zegt lexicograaf Arnoud van den Eerenbeemt. ‘Dat zie je bij jongeren, dat zie je ook in de reclame. De spelling wordt door velen minder belangrijk gevonden.’ Bovendien is de spellingnorm zelf minder stabiel geworden. Sinds de officiële spelling van 2005 - vastgelegd in de toenmalige editie van het Groene Boekje én van Van Dale - die onverwacht nieuwe wijzigingen bleek te bevatten, laten veel media, waaronder NRC Handelsblad en de Volkskrant, zich leiden door het dissidente Witte Boekje, dat enigszins afwijkende regels hanteert, die bovendien niet in Van Dale te vinden zijn.

Wie betrouwbaarheid wél belangrijk vindt, kan over een paar jaar ook nog terecht bij een gratis toegankelijke concurrent. Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden werkt aan het door wetenschappers samengestelde Algemeen Nederlands woordenboek (ANW). ‘In 2018 willen we het af hebben’, zegt hoofdredacteur Tanneke Schoonheim. ‘Het ANW is bestemd voor de wetenschapper én voor de gewone taalgebruiker. Wij worden bekostigd door de belastingbetaler, vandaar dat we het belangrijk vinden om een zo groot mogelijk publiek goed te bedienen. Daarom streven we ook naar begrijpelijke omschrijvingen van woorden. We schrijven dus niet zeker persoon en welker, maar gewoon iemand en waarvan.’

■ Bosatlas

Dat laatste lijkt vanzelfsprekend, maar uitgerekend in Van Dale zijn nog wel trefwoorden te vinden die omslachtig en ouderwets worden omschreven: ‘bomen vol geurig ooft, welker takken wegbogen’ (uit het trefwoord Tantalus in de actuele papieren editie; in de elektronische editie is de omschrijving inmiddels aangepast). ‘Van Dale zou baat hebben bij een grondige actualisering’, meent taaladviseur Rutger Kiezebrink van het Genootschap Onze Taal. ‘Veel omschrijvingen zijn al heel oud: omslachtig en gedateerd, met woorden als wier en welks. Tegenover de gewone taalgebruiker vind ik dat iets arrogants hebben. Maar ja, voor een revisie heb je een vast team van redacteuren en lexicografen nodig en juist daar is flink op bezuinigd. Er werken nu vooral allerlei freelancers.’

Van Dale zelf spreekt overigens tegen dat hier een probleem zou liggen. Parqui: ‘Er werken nog net zo veel mensen voor ons als vroeger. Nú zijn dat freelancers, die vanuit huis werken, maar met de moderne communicatiemiddelen maakt dat niet uit.’

Ook voor het overige lijken Parqui en Kneppers vooral zelfverzekerdheid uit te willen stralen. ‘Via bedrijfslicenties hebben ongeveer 3,2 miljoen Nederlandstaligen toegang tot de digitale editie’, rekent Kneppers voor. Is hij niet bang dat Van Dale de weg op gaat van veel encyclopedieën die hun papieren editie hebben afgestoten, als ze al niet helemaal ten onder zijn gegaan? ‘Wij spiegelen ons liever aan de Bosatlas.’

Intussen daalt de vraag naar betrouwbare informatie, neemt het gratis online-aanbod toe en is Van Dale zelf niet overal geheel bij de tijd. ‘Ja, de wereld verandert’, beaamt Parqui, ‘en dat is niet leuk.’

Vlaanderen: eindelijk gerechtigheid

In Vlaanderen staat de reputatie van Van Dale als taalinstituut nog recht overeind, zegt de Vlaamse hoofdredacteur Ruud Hendrickx. ‘Dat blijkt alleen al uit de strijd die er is rondom Belgische woorden in Van Dale.’ Volgens Hendrickx zijn er twee kampen: ‘In het ene zitten mensen die vinden dat Vlaamse uitdrukkingen niet in het woordenboek mogen staan - het zuivere Nederlands zou uit Nederland komen. Aan de andere kant staan degenen die er groot belang aan hechten dat ook Belgisch-Nederlandse woorden opgenomen worden. Beide groepen zijn het over één ding eens: een woord heeft pas recht van bestaan als het in Van Dale staat.’

De kwestie laaide vorig jaar bijvoorbeeld op toen twee scholieren zich bij Hendrickx meldden met het verzoek om gejost zijn (‘pech hebben’, spreek uit: ‘gezjost’) op te nemen - een verzoek dat hij honoreerde, omdat het woord in heel Vlaanderen bekend is. Eerder had de politicus Bart De Wever nog geweigerd om te antwoorden op de vraag of hij zich ‘gejost’ voelde, omdat dit tussentaal zou zijn, de controversiële kruising tussen standaardtaal en dialecten. ‘Sommige mensen vonden het verschrikkelijk dat gejost in Van Dale kwam, een teloorgang van de standaard. Anderen vierden het alsof er eindelijk gerechtigheid was gekomen.’

Hendrickx, die behalve hoofdredacteur bij Van Dale ook taaladviseur bij de VRT is, ziet het als zijn belangrijkste taak om te bepalen welke woorden Belgisch-Nederlands mogen heten: onbekend in Nederland, maar niet behorend tot een bepaald Vlaams dialect. Het probleem daarbij is dat veel van zulke woorden behoren tot het informele taalgebruik - de taal van thuis en in de kroeg. Vroeger gebruikten Vlamingen in zo'n geval dialect, maar tegenwoordig is er behoefte aan standaardtaalvormen, bijvoorbeeld omdat men wil dat kijkers in heel Vlaanderen de informele dialogen in een soapserie kunnen verstaan. De informele vormen uit Nederland worden in zo'n geval als te vreemd ervaren, en dus zijn Belgen op zoek naar een eigen ‘informele’ standaard. En men verwacht van Van Dale dat die daaraan meebouwt.