Onze Taal. Jaargang 81

[p. 197]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Zelf( )bereide

? Schrijf je zelf( )bereide aan elkaar in een zelf( )bereide maaltijd?

! Het ligt het meest voor de hand zelfbereide aaneen te schrijven. Het is hier een bijvoeglijk naamwoord, en volgens de naslagwerken worden combinaties van zelf en een voltooid deelwoord in zo'n geval meestal aaneengeschreven. Bekende voorbeelden zijn zelfgemaakt en zelfbedacht.

Zelfbereid is een samenstelling van zelf en het voltooid deelwoord bereid; er bestaat geen werkwoord zelfbereiden. Ook andere woorden kunnen soms met een voltooid deelwoord een samenstelling vormen: hardgekookt, felbegeerd, eerdergenoemd, etc. Dat gebeurt vooral als het vaste combinaties zijn, die als bijvoeglijk naamwoord worden gebruikt (een hardgekookt ei, het eerdergenoemde idee). Dat is niet het geval in zinnen als ‘Ik heb de maaltijd zelf bereid’, ‘Heb je het ei hard gekookt?’ en ‘Dit heb ik al eerder genoemd.’ Daarin zijn bereid, gekookt en genoemd werkwoordsvormen.

In plaats (van) dat...

? In het boek Knielen op een bed violen van Jan Siebelink staat een zin die begint met ‘In plaats dat hij haar zijn dromen vertelde’. Is in plaats dat goed Nederlands?

! Ja, in plaats dat kan zo gebruikt worden. Ook in plaats van dat is juist. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) zegt hierover: ‘In de woordgroep in plaats van dat kan van weggelaten worden, zodat de voegwoordelijke uitdrukking in plaats dat ontstaat. Zowel in plaats van dat als in plaats dat behoren tot informele taal.’ Het is ook mogelijk in plaats van te combineren met een bijzin met te: ‘In plaats van haar zijn dromen te vertellen...’ Vaak levert dat een wat beter lopende zin op.

In plaats dat komt al eeuwen voor in het Nederlands. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geeft een citaat uit de Statenbijbel van 1688: ‘Ende het verwoeste lant sal bebouwt worden: in plaetse dat het eene verwoestinge was (...).’

Voltooid deelwoord van taggen

? Wat is het voltooid deelwoord van taggen (‘markeren, digitaal van namen voorzien’), bijvoorbeeld in ‘Louise had de foto getagd/getagt/getagged’?

! Het voltooid deelwoord van taggen is getagd. Werkwoorden met een Engelse herkomst (zoals taggen, dat van to tag komt) worden volgens de Nederlandse regels vervoegd. Er komt dus niet -ed aan het eind maar alleen -d of -t, al naar gelang de voorafgaande letter(s).

Ook bij Engelse werkwoorden werkt het ezelsbruggetje van 't kofschip: de g zit daar niet in, en dus is de vervoeging tagde - getagd. Je zou in verwarring kunnen raken doordat de g als een soort ‘zachte k’ klinkt, en in de vorm ik tag of hij tagt zelfs bijna als een gewone k - en de k zit wél in 't kofschip. Maar toch valt de g (zowel de Nederlandse g-klank van vlaggen als de Engelse van taggen) onder de zogeheten stemhebbende medeklinkers: je stembanden trillen licht als je de klank uitspreekt, in tegenstelling tot bij stemloze medeklinkers als de k, de p en de t.

De tweede en derde persoon enkelvoud van de tegenwoordige tijd krijgen wel een t, net als andere werkwoorden: ‘Als jij de foto's niet tagt, tagt Louise ze wel.’

Hoog( )lopend/hoog( )oplopend

? Is het een hooglopende ruzie, een hoog lopende ruzie, een hoogoplopende ruzie of een hoog oplopende ruzie?

! Zowel hooglopend als hoogoplopend is juist. Hooglopend en hoogoplopend worden volgens de naslagwerken aaneengeschreven; ze worden allebei als één bijvoeglijk naamwoord opgevat.

Deze woorden zijn ontstaan uit de werkwoordcombinaties hoog lopen en hoog oplopen. Die zijn namelijk ook beide mogelijk, al is ‘De ruzie liep hoog op’ tegenwoordig veel gebruikelijker dan ‘De ruzie liep hoog.’

Het woord hoog is een versterking bij lopen(d) en oplopen(d): het geeft aan dat iets in hoge mate het geval is. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) omschrijft hoog lopen dan ook als ‘hevig, fel, erg worden’. Oplopen wordt omschreven als ‘plotseling in beroering komen, met geweld zich verheffen en dreigen uit te barsten’. Hoewel hoog daar op het eerste gezicht weinig aan kan toevoegen, is hoog oplopen toch een zeer gangbare uitdrukking geworden.

Een ‘hoog oplopende’ ruzie?
Foto: 123RF

Van leven op dood?

? ‘Het was een zaak van leven op dood.’ Is dat een goede zin?

! Nee, hier zijn twee uitdrukkingen door elkaar gehaald. In dit geval zou het moeten zijn: ‘Het was een zaak van leven of dood.’ Je kunt daarnaast spreken van ‘op leven en dood’, maar dat hoort doorgaans bij een strijd, een gevecht, een duel, etc.: een strijd waarbij het hard tegen hard gaat.

Herkomst van flat

? Waarom gebruiken we eigenlijk het woord flat voor een hoog gebouw? In het Engels betekent flat toch juist ‘plat’?

! In het Engels betekende het zelfstandig naamwoord flat oorspronkelijk ‘verdieping van een huis’ en ‘woning op één etage’. In die betekenissen kwam het woord ook in het Nederlands terecht; dat was aan het begin van de twintigste eeuw.

Al snel ontstonden er samenstellingen met flat, zoals flatgebouw: een gebouw met een aantal van die woningen boven elkaar. Dat woord werd in de eerste helft van de twintigste eeuw steeds vaker verkort tot flat, en dat is uiteindelijk de gebruikelijkste betekenis geworden. In andere talen is dat niet gebeurd.

Overigens is dat Engelse woord flat (‘woning’) niet direct verwant aan het bijvoeglijk naamwoord voor ‘plat’. Oorspronkelijk gebruikte men voor de woning een ander woord: flet, maar onder invloed van flat -het waren immers lage, ‘platte’ woningen - veranderde de e in een a.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1700 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).