Onze Taal. Jaargang 81

[p. 194]

Foto: Iris Vetter

‘Het is leuk om lenig te zijn met taal’
Interview met sportverslaggever en schrijver Mart Smeets
Kees van der Zwan

Hij is al enkele maanden 65 en dus met pensioen. Althans officieel, want deze zomer presenteert Mart Smeets tijdens de Tour de France nog gewoon het tv-programma De Avondetappe, en ook tijdens de Olympische Spelen zal hij volop in beeld zijn. Een gesprek over de rol van taal bij het presenteren, verslaggeven en schrijven. ‘Ik denk in arabesken.’

‘Met het bord op schoot’, ‘WE hebben de finale dus weer niet gehaald’, ‘Mag ik dat zeggen? Ja dat mag ik zeggen’: het zijn uitdrukkingen die niet alleen sportliefhebbers meteen zullen herkennen als afkomstig van sportverslaggever en -presentator Mart Smeets. Op het internet zijn er hele verzamelingen van zulke gevleugelde Smeets-uitdrukkingen te vinden.

Smeets zelf kent die lijsten niet. Hij vraagt of hij er even een kan zien, en ter plaatse, in het Haarlemse koffiehuis waar het gesprek plaatsvindt, neemt hij die door - oprecht verbaasd dat zoiets bestaat. Smeets: ‘“De Tour wacht op niemand”: dat is gewoon een heel bekend Frans gezegde, dat ik inderdaad graag mag gebruiken. Het zegt namelijk heel veel over de Ronde van Frankrijk. En “Rechtdoor naar school en kantoor” is de titel van een radioprogramma uit de jaren vijftig. Hij is erg geschikt als beeld voor wielrenners die zonder op of om te kijken richting finish razen. Je ziet het voor je: net mensen die zich 's morgens enorm haasten om op tijd te komen. “Mevrouw Van Zetten uit Tiel” werd al gauw een begrip. Dat merkte ik toen ik anderen opeens dingen hoorde zeggen als: “Hoe is dat nu voor mevrouw Van Zetten uit Tiel?”’

Hoe is die uitdrukking ontstaan?

‘Tijdens een verslag had ik even een leuke aanduiding nodig voor “de gewone kijker en luisteraar”. Ik had natuurlijk “de gewone kijker en luisteraar” kunnen zeggen, maar ik wil wel altijd graag dat er een kwinkje in zit, een versierinkje. Die bedenk ik niet vooraf, die ontstaan gewoon. Ik denk in arabesken.’

‘En hier: “Het verdict van een etappe”. Natuurlijk had ik gewoon kunnen kiezen voor uitslag. Maar verdict vond ik leuker. Het was ook een plagerijtje. Een van de redacteuren bleek het woord niet te kennen, wat ik raar vond. Ik heb het toen speciaal voor hem de hele Ronde van Frankrijk over “het verdict van de etappe” gehad.’

■ Gedichten

U hebt ook iets met taal. In een van uw boeken staat dat u overwogen hebt Nederlands te gaan studeren. En

[p. 195]

in een ander boek hebt u gedichten van eigen hand opgenomen.

‘Op de middelbare school had ik een uitstekende, bevlogen leraar Nederlands, meneer Hoogteyling, die het vak heel erg kneedbaar en prettig maakte. In de laatste jaren van de hbs heb ik een enorme leeswoede over me heen gekregen. Vooral las ik veel Vlamingen: Hubert Lampo, Hugo Claus en Marc Andries. Ik herinner me dat ik enorm gegrepen was door Geblaf in het hondsdal, van Oscar Timmers - wie dat boek nog heeft is gek. Ik wilde leraar Nederlands worden, en eigenlijk wil ik dat nog steeds. Eind jaren zestig ging ik naar de Oudemanhuispoort in Amsterdam om me aan de universiteit in te schrijven voor Nederlands, maar mijn poging liep vast doordat daar werd gestaakt. Gestáákt! Dat vond ik zoiets bizars. Dat komt in mijn woordenboek niet voor. Ik heb het toen geprobeerd als tekstschrijver bij een reclamebureau, maar na twee maanden bleek dat de mores van het reclamevak niet aan mij waren besteed. Toen ben ik langzamerhand de journalistiek in gerold.’

‘En ja: in mijn jeugd heb ik gedichten geschreven. Ze kwamen in de schoolkrant en ik deed mee aan gedichtenwedstrijden. Ze gingen over verborgen liefdes en zo, en ze zijn vreselijk, maar ik vond het drie jaar geleden aardig om mijn boek Passie, een terugblik op veertig jaar in de journalistiek, met een paar van die gedichten te laten beginnen. Ik beschouwde dat puur als een vorm van zelfspot. Maar zo is het niet opgevat. Mij werd arrogantie verweten - zoals wel vaker trouwens.’

Uw boek Prikkels gaat over uw vier belangstellingsgebieden: sport, eten, muziek en sportboeken. Poëzie en literatuur zitten daar niet bij.

‘Ik lees nog altijd literatuur, al kom ik niet overal doorheen. A.F.Th. van der Heijden lukt bijvoorbeeld niet. Iemand als Nelleke Noordervliet vind ik weer wél geweldig. En ook Arnon Grunberg; die schrijft agressief mooi Nederlands. Maar op een zeker moment is mijn interesse wat gaan verschuiven. Ik ben mijn taalbeheersing op andere dingen gaan richten, zoals het verslaan van wielerwedstrijden: met zo eenvoudig mogelijke middelen zo goed mogelijk vertellen wat er gebeurt.’

■ Prikkelen

Ergens schrijft u dat u gevraagd bent om de Tour de France te verslaan vanwege uw ‘combinatie van rust en enthousiasme’. Is dat ook een goede typering van uw stijl?

‘Ja. In een grote chaos word ik rustig, en dus mijn taalgebruik ook. In de tijd dat ik begon, was Theo Koomen een bekende radioreporter. Die schreeuwde voortdurend en maakte dingen groter dan ze waren. Dat ontdekte je dan als je later op tv zag wat er werkelijk was gebeurd. Ik ben rustig als dat nodig is, en enthousiast als het kan. Toen Jan Ullrich in de Ronde van Frankrijk een keer op een cruciaal moment onderuitging, vond ik het voldoende om te zeggen: “Dag Jan.”’

Het valt ook op dat u het alledaagse soms iets heroïsch meegeeft. U noemt wielrenners bijvoorbeeld vaak ‘kerels’.

‘Soms wil ik duidelijk laten merken dat ik sporters bewonder. Als een wielrenner of een schaatser iets bijzonders doet, dan heb ik sterk de behoefte hem even op een voetstuk te zetten. Dan probeer ik zijn podiumpje iets groter te maken dan het eigenlijk is.’

Tegelijk relativeert u graag. Heel bekend is de manier waarop u het wijgevoel ironiseert, in zinnen als: ‘WE gaan naar de finale.’ En wielrennen noemt u vaak gewoonweg ‘fietsen’.

“Ik heb de neiging om een beetje te prikkelen. Ik weet dat ik bijvoorbeeld met dat fietsen of hard fietsen de renners een beetje trigger. Dan zeggen wielrenners: ‘Maar jij hebt nog nooit gewielrend.’ En dan antwoord ik: ‘Maar jij hebt nooit Nederlands leren spreken.’

Met dat woord verdict waar ik het al over had, plaagde ik destijds mijn redacteur, en daarna kennelijk ook de kijkers. Alleen moet je er niet in blijven hangen; er moet ook wel iets nieuws komen. Verdict ligt nu achter me. Ik vind dat ik van lieverlee tóch al te veel de rol toebedeeld heb gekregen van iemand die graag prikkelt. Onlangs mocht ik op tv iets vertellen over de eerste symfonie van Sibelius, waar ik toevallig veel van weet, en waar ik veel mee heb. Dat heeft voor verwarring gezorgd. Dat kwam allereerst doordat men mij vanwege mijn al jaren lopende radioprogramma For the record in de hoek van de popmuziek heeft geplaatst. ‘Hoe weet je dat allemaal?’, was de reactie. Maar ook werd niet goed begrepen hoe iemand die zo stekelig is, zó vervoerd kan raken door klassieke muziek. Dat paste niet in het beeld.”

‘Ik heb de neiging om een beetje te prikkelen. Ik weet dat ik bijvoorbeeld met dat “fietsen” of “hard fietsen” de renners een beetje trigger.’

■ Cachet

‘Kijk, het komt hierop neer: door in je taal heel eenvoudig gebruik te maken van bepaalde stijlvormen kun je een etappe, of een wereldkampioenschap, of een klassieker, meer oppoetsen, je kunt er meer cachet aan geven. Dat is ook wat ik van mezelf verlang. Ik kan het sportnieuws van gisteravond wel zó voordragen [Smeets verzit even en spreekt op presentatietoon - meteen is het Haarlemse koffiehuis even de Studio Sport-studio]:

Dames en heren goedenavond, dit is het Sportjournaal van dinsdagavond 22 mei. Het Nederlands elftal heeft vanavond met 3-2 verloren van Bayern München. De Nederlandse dames wonnen hun oefeninterland tegen Servië met 23-21 en FC Groningen heeft een nieuwe coach. Tot zover. Morgenavond meer.

Mart Smeets

Mart Smeets (Arnhem, 1947) werd na zijn carrière als basketballer freelance journalist voor onder meer De Tijd. Gaandeweg ging hij werken voor sportprogramma's op radio en tv; sinds 1974 is hij verbonden aan Studio Sport. Al veertig jaar volgt hij de Tour de France, eerst als verslaggever, daarna als presentator van het tv-programma De Avondetappe. Intussen is hij ook blijven schrijven, voor o.a. Trouw, Sportweek, Haarlems Dagblad en de VARAgids. Voor de VARA presenteert hij sinds jaar en dag tweemaal per week op Radio 2 het muziekprogramma For the record.

Smeets publiceerde meer dan veertig boeken, voornamelijk over sport; onlangs verscheen Rond de veertig, over zijn ervaringen in de Tour. En deze zomer volgt een biografie, van de hand van Kees Sluys.

Maar dat is saai. Het is leuk om er iets van te maken. Ooit heb ik in één uitzen-

[p. 196]

ding een stuk of vijftien verschillende woorden voor “scheidsrechter” gebruikt: leidsman, de man in het zwart, de man die de fluit beroert, de man die denkt alles te weten, degene die de regels toepast, de referee, enzovoort. Dat heb ik niet vooraf bedacht, ik kreeg het idee ter plaatse. Ik vond dat aardig - ook om mezelf te testen. Het doet een beroep op je lenigheid. En het is toch leuk om lenig te zijn met taal? Op een bepaald moment was er een renner die Heras heette. Die vloog bij aankomst in de hekken; ik dacht meteen aan die beroemde Heras-hekken en voordat ik het wist zei ik: “Heras hekken in.”’

‘Allereerst spreek ik goed Nederlands. Het lijkt misschien gek, maar dat zorgt meteen voor sfeer.’

■ De avondetappe

Begin dit jaar is Smeets 65 geworden. Hij is officieel dus met pensioen, maar blijft gewoon actief. Deze zomer is hij nadrukkelijk betrokken bij de tv-uitzending van de Olympische Spelen in Londen, en voor die tijd presenteert hij tijdens de Tour de France als vanouds dagelijks De Avondetappe. Vanaf een schilderachtige locatie in de buurt van de finish van de dagetappe blikt hij met enkele gasten aan tafel terug op de afgelopen Tourdag - een glas wijn binnen handbereik.

In De Avondetappe toont u zich een ware sfeermaker. Welke taalmiddelen zet u dan in?

‘Allereerst spreek ik goed Nederlands. Het lijkt misschien gek, maar dat zorgt meteen voor sfeer. Daarnaast gebruik ik in De Avondetappe graag wielerjargon -niet te veel, maar het hoort erbij. Het gaat ook vanzelf, want mijn gasten zijn vaak ingewijden. Verder wil ik ook in mijn taal laten merken dat we in Frankrijk zijn. Ik neig eerder naar Franse leenwoorden als merci, chapeau en consequentie. Heel belangrijk voor de sfeer van het programma is ook dat de benadering - en dus de taal - niet aanvallend is.’

‘Weet je wat het geheim Adriaan van Dis is? Dat hij in zijn interviews altijd een of twee woorden gebruikt die in zijn milieu misschien heel gangbaar zijn, maar waarvan de gemiddelde Nederlander denkt: “Wát?” Ik vind dat prachtig. Misschien breng ik dat er soms ook bij de sport een beetje in - onbewust, want als ik het bewust deed, dan zou ik een clown worden. In elk geval werkt het. Ik weet niet hoe dat komt; misschien wekt het vertrouwen, misschien zorgt het voor - daar is het weer - cachet.’

U bent befaamd om uw commentaar bij de korte samenvatting van de dagetappe. Vooral uw timing wordt geprezen: meestal passeren de renners de finish precies als u het woord finish uitspreekt.

‘Sinds ik in 2003 naar De Avondetappe ben verbannen - ja, dat zie ik zo: ik ben door mijn bazen, de jonge jongens, van het reportagewerk overdag af gehaald - is die samenvatting míjn moment, het moment van mijn journalistieke inbreng. Veel mensen roepen dat mijn verslag bij die samenvatting iets bijzonders is, maar dat is niet zo. Het is om te beginnen een kwestie van ervaring. En van even goed concentreren.

Ik heb die samenvatting van tevoren meestal niet gezien, en vertrouw op mijn taallenigheid en improvisatievermogen.’

‘Ik word ook te hooi en te gras gevraagd om pas overleden mensen op de radio te herdenken. Toen mijn zeer gewaardeerde collega Jean Nelissen gestorven was, werd ik in Spanje gebeld: of ik daar meteen rechtstreeks in de uitzending bij wilde stilstaan. Hetzelfde bij de dood van wielrenner Gerrie Knetemann: ik stond toen in een platenzaak in Austin, Texas, via een mobieltje live een necrologie uit te spreken. Dan komt het echt aan op improviseren.’

Mart Smeets presenteert De Avondetappe.
Foto: NOS Communicatie

■ Verslonsd

Matthijs van Nieuwkerk zei onlangs dat hij u beschouwt als een belangrijke leermeester. Van wie hebt ú het vak geleerd?

‘Ik ben gevormd door Bob Spaak, die jarenlang mijn chef was, en voor wie ik veel respect had en heb. Hij was enorm streng. Als in beeld je kleding niet in orde was, dan kreeg je een van zijn beruchte memo's en volgde er een sanctie: een of twee weken niet op de buis. Hij lette ook scherp op je taal. Op een verkeerde uitspraak of klemtoon of een taalfout volgde steevast een correctie. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer.’

Waar merkt u dat aan?

‘De taal is enorm verslonsd, ook buiten de sportjournalistiek. De zinnen worden korter, en je hoort steeds meer gemakzuchtig gebruikte buitenlandse termen. Ik heb het zelf nog altijd liever over de “Ronde van Frankrijk” dan over de “Tour”. En er worden veel meer fouten gemaakt. “Een aantal mensen lopen”, hoor je dan. Néé, het is: “Een aantal mensen loopt.” Het gaat om dat aantal, om de groep. Als ik zo'n fout op tv hoor, zet ik 'm uit. Voetbalverslaggevers zeggen ook dat de bal “binnengetikt” wordt. Dat moet zijn: “ingetikt”. Veertig jaar geleden was dat soort fouten zeldzaam.’

Zou er veertig jaar geleden óók niet gezegd zijn dat het taalgebruik vroeger veel beter was?

‘Dat weet ik niet. Ik weet alleen dat destijds mensen als Fred Racké en Joop van Zijl hun taal uitstekend beheersten. Zij waren nooit op een taalfout te betrappen.’

Wat is het mooiste woord dat u kent?

‘Respect. Zeker uit de mond van Aretha Franklin, in het gelijknamige nummer.’