Onze Taal. Jaargang 81

[p. 168]

Iconen van de taalkunde [4]
De belofte van John R. Searle
Marc van Oostendorp

Ook de taalkunde heeft zo haar mijlpalen: baanbrekende onderzoeken en nieuwe inzichten die tot buiten het vakgebied bekendheid kregen. Op gezette tijden spreekt Marc van Oostendorp met invloedrijke taalkundigen over het werk waarmee ze hun naam vestigden. Deze keer: John R. Searle en diens Speech Acts (1969).

‘Ik beloof dat ik stop met roken.’ Doet iemand die zoiets zegt een belofte? Niet altijd. Stel, we trainen een Rus om alle Nederlandse woorden keurig en accentloos uit te spreken, maar we vertellen er niet bij wat de zin betekent. Als onze Rus dan de bijpassende klankreeks produceert, belooft hij natuurlijk niets. Zoals we het ook een acteur die de zin uitspreekt, en wel degelijk begrijpt wat hij zegt, niet kwalijk kunnen nemen als hij een half uur later achter het podium een sigaretje opsteekt.

Hoe zit dat? Wanneer geldt een uitspraak precies als een belofte? En is bijvoorbeeld de valse belofte van een politicus die weet dat hij er zich nooit aan zal houden wel een echte belofte? Dit was het soort vragen dat de Amerikaan John R. Searle (1932) in 1969 stelde in zijn eerste boek: Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language (vertaald als Taalhandelingen. Een taalfilosofisch essay). Het boek maakte de schrijver wereldberoemd. Searle is al meer dan vijftig jaar verbonden aan de universiteit van Berkeley en geldt inmiddels als een van de belangrijkste Amerikaanse denkers.

‘Hoewel Taalhandelingen over een nogal beperkt onderwerp lijkt te gaan,’ zegt Searle nu, ‘zit er eigenlijk al een kiem van al mijn volgende boeken en artikelen in, of die nu gaan over politieke of sociale filosofie, over onderzoek naar de geest, naar de maatschappij, of naar ethiek. Ik wist het niet toen ik het boek schreef, maar het bleek een vruchtbaar onderwerp.’

■ Ter dood

Searle had in de jaren vijftig in Engeland gestudeerd. In Oxford ontmoette hij de filosoof J.L. Austin, die geïntrigeerd was door zinnen als ‘Ik verklaar de vergadering voor geopend’ en ‘Hierbij veroordeel ik u ter dood.’ Anders dan bijvoorbeeld ‘Het wil nog maar niet zomeren’ doen die zinnen meer dan alleen maar iets vertellen over de wereld: ze veranderen haar ook een beetje. Als ze zijn uitgesproken is de vergadering inderdaad begonnen en is de aangesprokene zijn leven niet langer zeker. Dat soort zinnen zijn dus meer dan stukjes taal: het zijn ‘taalhandelingen’.

Althans, voor ze werkelijk als zodanig kunnen gelden, moet er volgens Searle aan een aantal vastomlijnde voorwaarden voldaan zijn. In de meeste samenlevingen zijn alleen bepaalde mensen - rechters bijvoorbeeld - gemachtigd om iemand ter dood te veroordelen, en dat dan alleen nog maar als ze in functie zijn. Wanneer een willekeurige burger de bijbehorende zin formuleert, of zelfs als de rechter die woorden aan de ontbijttafel uitroept tegen zijn vrouw tijdens een echtelijke ruzie, dan betekent de zin iets heel anders.

In zijn boek Taalhandelingen onderzocht Searle in detail welke voorwaarden een zin nu precies tot een geldige handeling maakten. Als voorbeeld nam hij de belofte. Waarom die keuze? ‘Beloven is een heel duidelijk voorbeeld van een taalhandeling. Bovendien speelt de belofte ook een belangrijke rol in andere takken van de filosofie, zoals de wijsbegeerte van de moraal en van de samenleving, en trouwens ook in ons dagelijkse leven. Dus leek beloven me een goed beginpunt.’

■ Regels

Searles lijst van voorwaarden is een verbazingwekkend gedetailleerde analyse van regels waaraan iedereen zich houdt zonder er ooit over te hebben nagedacht. De spreker moet bijvoorbeeld geloven dat de luisteraar graag wil dat de belofte wordt uitgevoerd. Wordt aan die voorwaarde niet voldaan, dan is er eerder sprake van een dreigement: ‘Ik beloof je dat ik je mores ga leren’ heeft wel het werkwoord beloven maar wordt buiten de sm-kelder meestal anders geïnterpreteerd.

Een ander voorbeeld: stel dat iemand aan de dinertafel ineens zegt: ‘Ik beloof dat ik in het komende uur regelmatig ga ademhalen.’ Dat zal bij de disgenoten eerder tot schrik en consternatie leiden dan tot instemming en tevredenheid. De reden daarvoor is dat iedereen ervan uitgaat dat je alleen dingen belooft die niet vanzelf spreken en die op zijn minst enige moeite gaan kosten.

Een van Searles conclusies in Taalhandelingen was dat taalgebruik bestaat uit het volgen van allerlei regels, zoals: ‘Beloof geen dingen die toch wel gebeuren.’ Searle: ‘Als we taal gebruiken, zijn we ons meestal niet bewust van die regels, maar als het nodig is kunnen we onszelf er wel bewust van maken.’

John R. Searle

De Amerikaan John R. Searle (1932) studeerde aan de universiteiten van Wisconsin en Oxford voor hij op 29-jarige leeftijd de jongste hoogleraar werd aan de prestigieuze universiteit van Californië in Berkeley. Omdat hoogleraren in Amerika niet gedwongen worden tot pensionering, kon hij vorig jaar zijn 50-jarig jubileum aan die universiteit vieren.

Searle heeft zich behalve met taalfilosofie ook intensief beziggehouden met nadenken over de menselijke geest en de menselijke samenleving. Hij deed dit niet alleen in wetenschappelijke boeken en artikelen, maar trad ook geregeld in het openbaar in debat met andere Amerikaanse en Europese denkers in tijdschriften als The New York Review of Books.

In de jaren zestig was John R. Searle een van de eerste hoogleraren die zich solidair verklaarden met het studentenverzet. Hij zette zich met name in voor de vrijheid van meningsuiting, bijvoorbeeld in de Vietnam-oorlog.

Na Taalhandelingen schreef Searle nog bijna twintig andere boeken, waaronder The Campus War (1971), Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind (1983), The Construction of Social Reality (1995) en Making the Social World. The Structure of Human Civilization (2010). Van deze boeken is alleen Speech Acts in het Nederlands verschenen, als Taalhandelingen, in 1977. Deze vertaling is van de latere Amsterdamse hoogleraar taalbeheersing F.H. van Eemeren.

[p. 169]

Illustratie: Matthijs Sluiter. Foto: University of California, Berkeley.

■ Gedachteloos

Dat begrip ‘bewustzijn’ speelt ook in later werk van Searle een belangrijke rol. Hij noemt het gebrek aan bewustzijn bijvoorbeeld een van de redenen waarom een computer nooit taal zal kunnen begrijpen of zelfs echt zal kunnen denken. ‘Stel eens’, oppert Searle, ‘dat een man helemaal alleen in een kamer zit. Die man spreekt geen andere taal dan Engels, maar er komen de hele tijd berichten in Chinese karakters binnen. In zijn kamer heeft de man allerlei dikke boeken met instructies, zoals: “Wanneer je deze karakters voor je krijgt, moet je die karakters terugsturen”, “Je kunt tekens op deze manier met elkaar combineren”, enzovoort. Het resultaat is dat de man als antwoord op de teksten die binnenkomen, zelf zinnen naar buiten stuurt die door een Chinees begrepen kunnen worden. De man begrijpt er zelf echter niets van. Op dezelfde manier begrijpt een computer die een dialoog voert met een mens niets van wat er gezegd wordt.’

Een belangrijk verschil tussen mens en computer is volgens Searle dat de mens een bedoeling heeft: als wij mensen iets zeggen of doen, willen we daar iets mee bewerkstelligen. Een computer heeft geen bedoeling, maar schuift alleen gedachteloos symbolen heen en weer. Het maakt zo'n ding niet uit wat er met de uitkomst gebeurt. Het is dus precies die bedoeling (of ‘intentie’) met alles wat we zeggen of doen die een mens tot een mens maakt.

Die bedoelingen zag Searle naar eigen zeggen nog niet zo duidelijk toen hij Taalhandelingen schreef: ‘Ik richtte me vooral op taal als een systeem van regels. Als ik het boek opnieuw zou schrijven, zou ik meer aandacht hebben voor menselijke intenties. Ik behandelde in dat boek taal nog alsof het een spel was: zowel taalgebruik als spel is een goed voorbeeld van menselijk gedrag dat aan regels onderhevig is.’

■ Uitputtende lijst

Searles eerste boek werd zeer positief ontvangen en niet alleen in de wijsbegeerte. Door het werk van Searle en enkele anderen bloeide ook de tak van taalwetenschap op die bestudeert hoe de betekenis van een zin bepaald wordt door de omstandigheden waarin die zin wordt uitgesproken, de pragmatiek. Wie op de Dam aan een Amsterdammer vraagt: ‘Waar kan ik Le Monde kopen?’, verwacht geen uitputtende lijst van alle plaatsen op de wereld waar die Franse krant te verkrijgen is, ook al is dat de letterlijke betekenis van de vraag en zou Google wel een dergelijke lijst geven. Een of twee plaatsen volstaan, mits deze zich in de buurt van de Dam bevinden. De pragmatiek probeert uit te vinden hoe we van die letterlijke betekenis komen tot de feitelijk bedoelde.

In de wijsbegeerte was Searles werk over taal ook lange tijd belangrijk, maar inmiddels speelt taal volgens hem niet meer zo'n belangrijke rol onder filosofen. ‘Ik denk dat dit deels komt doordat mensen het gevoel hebben dat we alles wat we uit de studie van taal kunnen leren, inmiddels wel weten. Ik denk dat ze zich daarin vergissen. Ik geloof dat we nog veel meer kunnen halen uit het taalonderzoek.’

Searle over taalfilosofie

‘In wat voor verhouding staan woorden tot de wereld? Wanneer een spreker een stroom akoestische signalen op een hoorder afstuurt, gebeuren er opmerkelijke dingen: de spreker bedoelt iets, het geluid dat hij uitzendt betekent iets, de hoorder begrijpt wat er bedoeld wordt, de spreker beweert iets, stelt een vraag of geeft een bevel. Hoe kan dat allemaal? Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat ik met “Jansen ging naar huis” - wat in zeker opzicht toch alleen maar een reeks geluiden is - bedoel dat Jansen naar huis ging? Wat is het verschil tussen iets zeggen en dat ook bedoelen en iets zeggen zonder het te bedoelen? En wat houdt het nu juist in dat te bedoelen en niet iets anders? Hoe komt het bijvoorbeeld dat met “Jansen ging naar huis” bijna altijd bedoeld wordt dat Jansen naar huis ging en bijvoorbeeld niet dat De Bruin een feestje geeft of dat De Vries dronken is? En wat is het verband tussen wat ik bedoel als ik iets zeg en wat het betekent als iedereen het zegt of niemand? Op welke manieren symboliseren woorden zaken? Wat is het verschil tussen een klankenreeks met betekenis en een klankenreeks zonder betekenis? Wat wil het zeggen dat iets waar is of onwaar?

Zulke vragen vormen het object van de taalfilosofie.’

(Uit: Taalhandelingen. Vertaling: F.H. van Eemeren)