Onze Taal. Jaargang 81

[p. 159]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Slager/slachter

? Waarom noemen we een slager eigenlijk ‘slager’ en niet ‘slachter’? Het is toch iemand die ‘slacht’?

! Oorspronkelijk had het woord slager niets met slachten te maken. De oudste betekenis van slager is ‘iemand die een ander slaat’: het is een afleiding van slaan. Later kwam daar de bijbelse betekenis ‘iemand die een ander doodslaat’ bij, en nog weer later ‘iemand die (voor zijn beroep) dieren doodt en slacht’.

Tegenwoordig is een slager doorgaans alleen maar iemand die vlees verkoopt; het slachten is naar de achtergrond verdwenen. Voor ‘iemand die slacht’ (maar geen vlees verkoopt) wordt meestal het woord slachter gebruikt.

De vormgelijkenis tussen slachter en slager is overigens niet helemaal toevallig. Slachten hoort bij het woord slacht, dat zelf lang geleden is afgeleid van een voorloper van het werkwoord slaan. Er is dus etymologisch gezien een verband tussen slager en slachter, al is het nogal indirect.

Een slachter of een slager?
Foto: Nationale Beeldbank / Stoverfoto

Meer dan één heeft/hebben

Hoort er bij meer dan één een enkelvoud of een meervoud?

! Een enkelvoud. Het is bijvoorbeeld ‘Meer dan één cursist heeft afgezegd’ of ‘Er zit meer dan één konijn in de tuin.’ In de constructie meer dan één X geldt één X als de kern van de woordgroep.

De constructie een of meer wordt juist gecombineerd met een zelfstandig naamwoord en persoonsvorm in het meervoud: ‘Een of meer cursisten hebben afgezegd’, ‘Er zitten een of meer konijnen in de tuin.’ Bij een constructie met of richten de bijbehorende naamwoorden en werkwoorden zich naar het meervoudige gedeelte daarvan. Het is bijvoorbeeld ook: ‘Mijn zus of mijn ouders hebben dat fotoboek meegenomen.’

Op jonge leeftijd

? Vaak lees ik over mensen die ‘op jon ge leeftijd’ iets gedaan hebben. Vanwaar toch die formulering? Een leeftijd is toch niet jong?

! Er is bij op jonge leeftijd sprake van metonymisch taalgebruik. Metonymie is een stijlfiguur - een soort beeldspraak - waarbij je niet rechtstreeks zegt wat je bedoelt, maar een woord gebruikt dat daarmee te maken heeft. Je ‘verschuift’ je woordgebruik: in plaats van te zeggen dat iemand zélf jong is, zeg je dat zijn leeftijd jong is.

Van metonymie zijn voorbeelden te over. Bijvoorbeeld koppen tellen, waarmee bedoeld wordt: ‘mensen tellen’. Of een mooi berglandschap aan de muur: dat duidt een afbeelding (een schilderij, een foto) van een berglandschap aan. Op www.onzetaal.nl/metonymie staan meer voorbeelden.

De tegenhanger van op jonge leeftijd is overigens niet op oude leeftijd, maar bijvoorbeeld op hoge leeftijd of op latere leeftijd. Metonymie is niet voorspelbaar.

Vertalen in/van, uit/naar

? Wordt een tekst ‘van het Engels in het Nederlands vertaald’, of gebruik je dan andere voorzetsels?

! Bij vertaalwerk zijn altijd een brontaal en een doeltaal betrokken. Als iemand van een Engelse tekst een Nederlandse vertaling wil maken, is het Engels de brontaal en het Nederlands de doeltaal. Als je alleen de brontaal noemt, is uit (of vanuit) het juiste voorzetsel: ‘Ze vertaalde de tekst uit het Engels.’

De doeltaal wordt van oudsher gecombineerd met in, maar ook vertalen naar is in de naslagwerken te vinden: ‘Hoe vertaal je dit in/naar het Nederlands?’ Als beide talen worden genoemd, is het ofwel uit en in, ofwel van en naar: ‘De tekst is uit het Engels in het Nederlands vertaald’; ‘De tekst is van het Engels naar het Nederlands vertaald.’

Televisie-uitzending/televisieuitzending

? Waarom staat er in televisie-uitzending een streepje? Als je televisieuitzending schrijft, is het toch ook prima leesbaar?

! Het streepje is verplicht vanwege de zogeheten ‘klinkerbotsing’. Klinkerbotsing is het verschijnsel dat er twee klinkers die vaak als tweeklank of als één lange klank voorkomen (zoals aa, ee, eu en ui), naast elkaar staan, terwijl ze bij verschillende letter-grepen horen. Voorbeelden: gala-avond, keuze-element, geüniformeerd, ruïne. Doorgaans wordt er een streepje gebruikt als de klinkerbotsing op de grens van twee delen van een samenstelling plaatsvindt en een trema als het om een niet-samengesteld woord of een afleiding gaat.

Nu staan in televisie-uitzending niet alleen de e en u naast elkaar: er staan nog meer klinkers omheen, en ieui geeft geen bestaande (twee)klank weer. Er is dus nauwelijks verwarring mogelijk, zou je zeggen. Maar de spellingregels maken geen onderscheid tussen samenstellingen waarin alléén een e en een u achter elkaar staan (zoals stage-uren of douane-unie) en woorden waarin daar nog meer klinkers omheen staan, zoals televisie-uitzending of theeuurtje: in al die gevallen is het streepje verplicht, of er nu verwarring is of niet.

(De) Oekraïne

? Deze maand vindt het EK voetbal plaats in Polen en Oekraïne. Vaak hoor je ‘de Oekraïne’ zeggen. Is dat ook correct?

! Ja, maar het is logischer om de weg te laten. Bij namen van landen staat namelijk vrijwel nooit een lidwoord.

Sinds 1991 is Oekraïne een zelfstandige staat; voor die tijd maakte het gebied deel uit van de Sovjet-Unie (vanaf 1922). In de eeuwen daarvoor heeft het tot verschillende staten behoord, en was de naam niet eenduidig vastgelegd. Daardoor werd Oekraïne vooral als streeknaam opgevat, en bij streeknamen wordt wel vaker een lidwoord gebruikt; denk aan de Veluwe, de Peel, de Provence. Overigens is dat geen vaste regel: bij veel streeknamen ontbreekt een lidwoord, zoals bij Twente, Lapland en Bretagne.

Hoewel het land dus al ruim twintig jaar zelfstandig is, komt de Oekraïne nog steeds veel voor. Vermoedelijk zal Oekraïne uiteindelijk wel de standaardvorm worden. Dat is ook bij bijvoorbeeld Libanon gebeurd: lange tijd was de Libanon gebruikelijk, omdat het land genoemd is naar een bergketen met die naam, maar sinds de onafhankelijkheid in 1943 is het lidwoord langzaam maar zeker verdwenen.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1700 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon).