Onze Taal. Jaargang 81

[p. 135]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Het mysterie van Istanbul

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Er zijn maar weinig plaatsen die zo veel verschillende namen gehad hebben als Istanbul. In het Turks schrijf je trouwens İstanbul, met een punt boven de hoofdletter, om aan te geven dat je die uitspreekt als ‘ie’ (de andere Turkse ı, zonder puntjes, wordt uitgesproken als een uh-klank). En in het Turks ligt de klemtoon op de tweede lettergreep: ‘iestaábul’ dus.

De oudste naam was Byzantium. De stad lag toen nog midden in Grieks gebied. In 330 verplaatste de Romeinse keizer Constantijn de Grote de zetel van zijn rijk naar Byzantium, dat hij Nea Roma noemde (Grieks voor ‘nieuw Rome’). Maar de nieuwe naam vond geen ingang. Ingeburgerd raakte wél de naam Constantinopel of - in het toenmalige Grieks - Koonstantinoupolis, ‘Constantijnstad’. In het Grieks, jazeker, want dat bleef hier de voertaal; het werd niet verdrongen door het Latijn. Toen de Turken Constantinopel in 1453 veroverden, namen ze de Griekse naam van de stad over, maar met een kleine wijziging: Konstantaniye. Dit was de Arabische versie van Constantinopel. De Grieken zelf noemden de stad in die tijd Estomboli of Istimboli. Maar kort nadat de Turken de stad veroverd hadden, raakte ook de naam Istanbul in zwang. Waar komt die laatste naam vandaan?

■ Strijdkreet

Er zijn al heel lang twee verklaringen in omloop voor het ontstaan van de naam Istanbul. Welke moeten we geloven? De eerste verklaring houdt in dat Istanbul de Turkse verbastering is van Koonstantinoupolis. Het probleem is echter dat de twee namen weinig gelijkenis vertonen. Adrian Room, schrijver van het boek Placenames of the World en een duidelijk aanhanger van deze verklaring, doet een dappere poging om de naamsontwikkeling te reconstrueren: Constantinopolis zou via Stantinopol en Stanpol in Stanbul en Istanbul kunnen zijn veranderd. Inderdaad, zo zou het best gegaan kunnen zijn. Slechts de beklemtoonde lettergrepen zouden zich dan hebben gehandhaafd: stan en pol. Maar het is nogal vreemd dat er in de oude documenten geen vormen zijn gevonden die deze naamsslijtage bevestigen. Mogelijke overgangsvormen die je zou verwachten, zoals Stantinopol, Stantinpol of Konstanpol, worden nergens genoemd.

Liever dus de andere verklaring, al roept ook die op het eerste gezicht vragen op. Volgens die theorie is Istanbul afgeleid van het Griekse Eis tèn polin (in het middeleeuwse Grieks uitgesproken als ‘ies tien polin’). Eis was in het klassieke Grieks een voorzetsel dat ‘naar’ betekende. De naam zou dan hebben betekend: ‘naar de stad’. Een bekend verhaal wil dat de Turkse belegeraars in 1453 eis tèn polin als strijdkreet zouden hebben gebruikt: ‘Op naar de stad!’ Zij zouden dat hebben gedaan om de stedelingen te ontmoedigen en ze ertoe te brengen zich over te geven. Maar het is nogal vreemd dat een stad zijn naam zou ontlenen aan een strijdkreet van belegeraars, en dat de belegeraars het Grieks, de taal van hun tegenstanders, zouden hebben gebruikt. Het verhaal van de strijdkreet moet dus een mythe zijn.

■ Byzantijnse trend

Ook vreemd aan die betekenis ‘naar de stad’ is dat woordje naar. Voorzover ik weet is er geen enkele plaats ter wereld waarvan de naam begint met een voorzetsel dat een richting aangeeft. Waarom zou dat dan wel zo zijn bij Istanbul?

Bij nadere beschouwing blijkt het anders te zitten. Want in het Grieks van 1453 duidde eis allang niet meer een richting aan, maar betekende het simpelweg ‘in’, ‘ter plaatse van’. Eis tèn polin betekende dus gewoon ‘in de stad’. In het Byzantijnse Rijk was het een trend om eis voor de naam van een stad te zetten. Het zit bijvoorbeeld ook in de naam van de voormalig Griekse stad Izmir. In de Oudheid heette de stad nog Smyrna (in het Grieks gespeld als Smurnè en nog wat later als Zmurnè), maar in de Middeleeuwen veranderde Zmurnè in Eis Zmurnè (uitspraak: ‘izmirni’). Zo bezien is dat eis dus prima te verklaren.

Is het tot slot ook niet vreemd dat je een stad ‘de stad’ noemt? Alsof er geen andere steden op de wereld zijn? Toch staat het vast dat de metropool aan de Bosporus al in de vierde eeuw de bijnaam ‘Hè polis’ had, oftewel ‘de stad’, al is dat nooit de officiële naam geworden. En ook dit verschijnsel kennen we van nabij. Zo is Stad vanouds de bijnaam van Groningen. Denk ook aan Stadskanaal; deze plaats ligt aan het kanaal naar ‘Stad’.

■ Probleempje

De Eis tèn polin-theorie lijkt al met al de beste papieren in handen te hebben. Het enige probleem(pje) is nog de a-klank in de tweede lettergreep, want hoe komt Istanbul van Eis tèn polin? Daar is onder etymologen heel wat discussie over geweest, en helemaal duidelijk is het niet.

Maar goed, als we nog eens naar de twee theorieën kijken, dan zien we er een die niet kan verklaren waarom de ene vorm na verloop van tijd overgaat in een sterk afwijkende andere vorm, en een die niet kan uitleggen waarom er een klinker is veranderd. De keuze tussen die twee lijkt niet moeilijk.

De avond valt over Istanbul.
Foto: Saskia Aukema