Onze Taal. Jaargang 81

[p. 126]

Illustratie: Matthijs Sluiter

Hoe laat je Google naar je luisteren?
Online zoeken naar informatie over taal
Ewoud Sanders

Wat voor taalonderzoek kun je zoal op internet doen? En welke zoektrucs moet je daarvoor beheersen? Een spoedcursus in negen stappen, om uit te knippen en boven het scherm te hangen.

Wie iets wil opzoeken, loopt tegenwoordig vaak niet meer naar zijn boekenkast, maar naar zijn computer. Ook als je iets over taal wilt weten, is ‘even googelen’ wel zo handig. Het helpt dan wel als je weet hóé je moet zoeken. Hoe duidelijker de zoekopdracht is die je aan Google geeft, hoe beter de resultaten passen bij wat je werkelijk nodig hebt. Om dat te bereiken heeft Google allerlei handigheidjes ingebouwd, waarmee je uiterst verfijnd te werk kunt gaan. Zo kun je aan een zoekopdracht tekens of woorden toevoegen. Dat ziet er soms een beetje ingewikkeld uit, maar op deze manier zoeken went snel. Bovendien vind je zo sneller wat je wilt. Hoe gaat dat precies, beter en slimmer zoeken?

1. Zoeken naar de betekenis of spelling van een woord

Op http://vandale.nl vind je de uitgeklede, digitale versie van de Van Dale hedendaags Nederlands. Je kunt er terecht voor een beknopte beschrijving van de betekenis en spelling van een hedendaags woord, en bij de meeste leenwoorden (bijvoorbeeld tram) staat ook de uitspraak genoteerd: ‘trem’. Je krijgt helaas niet van alle woorden de betekenis te zien; daarvoor moet je betalen.

Uitgebreidere beschrijvingen van hedendaagse woorden zijn te vinden in het Algemeen Nederlands woordenboek (ANW, http://anw.inl.nl/search) van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL). Nadeel: dit woordenboek is nog in aanbouw (tot 2019) en voorlopig staat er nog maar heel weinig in.

Voor uitgebreide, wetenschappelijke beschrijvingen van (voornamelijk) historische woorden is er de Geïntegreerde Taalbank van het INL (http://gtb.inl.nl). Hier vind je vijf grote wetenschappelijke woordenboeken: het Oudnederlands woordenboek, het Vroegmiddelnederlands woordenboek, het Middelnederlandsch woordenboek, het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) en het Woordenboek der Friese taal.

En wie alleen geïnteresseerd is in de juiste schrijfwijze van een woord volgens de officiële spelling, kan terecht op Woordenlijst.org. Daar staat de woordenlijst van het Groene Boekje.

[p. 127]

2. Zoeken naar een taaladvies

Stel, je vraagt je af hoe het ook alweer zit met het verschil tussen hun en hen. Wanneer gebruik je het een en wanneer het ander? Dan kun je bij Google gewoon intikken: [ hun hen ] (die vierkante haken hoef je niet in te tikken; die geven hier slechts het begin en het eind van een zoekopdracht aan, ook in de tekst hieronder). Maar zoeken met alleen die twee woorden geeft ruim 81 miljoen resultaten. Dat komt doordat er ook pagina's tussen staan waarop die twee woorden gewoon in het wild voorkomen. Wat je eigenlijk wilt weten is: wat zeggen gezaghebbende instanties over dit onderscheid?

Er zijn allerlei sites voor taaladviezen. Die zijn telkens op verschillende manieren te doorzoeken. Zo kun je de taaladviezen van het Genootschap Onze Taal (www.onzetaal.nl/taaladvies) alfabetisch en thematisch doorzoeken. Op andere websites zijn de zoekmogelijkheden weer anders. Het is wat lastig om je steeds opnieuw te moeten verdiepen in die verschillende zoekmogelijkheden. Maar dat kun je voorkomen. Wil je weten wat Onze Taal schrijft over hen versus hun? Tik dan in in Google:

Door ‘site:onzetaal.nl’ aan de zoekopdracht toe te voegen, beperk je het aantal resultaten tot 306. Het bovenste resultaat: een heldere tekst van de Taaladviesdienst van Onze Taal over het gebruik van hen en hun.

Wil je vervolgens nalezen wat Taaladvies.net (http://taaladvies.net), een website van de Nederlandse Taalunie, over deze kwestie adviseert, dan wordt de zoekopdracht:

Kortom: door het commando ‘site:’ met daarachter een domeinnaam voor de zoekopdracht te zetten (of erachter) beperk je de zoekopdracht tot één bepaalde website.

Nog belangrijker: vaak kun je door ‘site:’ aan een zoekopdracht toe te voegen veel meer op die website vinden dan wanneer je het zoekvenster gebruikt van de site zelf. Google zet alle woorden op een website in een zogeheten index; veel websites doen dat zelf ook, maar de index van Google is beter en slimmer, want zoeken is hun kerntaak en ze steken er heel veel geld in.

Neem bijvoorbeeld de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (de DBNL, op www.dbnl.org). Deze website bevat een rijke en kwalitatief hoogstaande collectie bronnen over de Nederlandse taal en letteren, maar de zoekmogelijkheden ervan laten veel te wensen over. Bijna altijd verdient het de voorkeur om de DBNL te doorzoeken via Google, dus met ‘site:dbnl.org’ en het zoekwoord.

3. Zoeken naar de herkomst of betekenis van een spreekwoord

Op de website van de DBNL (de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren dus; zie hiervóór) staan onder meer de bekende spreekwoordenboeken van Stoett (vierde druk, 1923-1925) en Harrebomée (1858-1862). Stoett schreef tot nu toe het meest diepgravende spreekwoordenboek uit de geschiedenis. Harrebomée stelde de grootste collectie spreekwoorden samen (zo'n 44.000).

Bij de DBNL zoeken naar een spreekwoord in Stoett of Harrebomée is een tijdrovende en frustrerende bezigheid, met veel muisgeklik. De snelle weg, bijvoorbeeld op zoek naar spreekwoorden met het woord paard, ziet er zo uit:

of

Wie paard vervolgens niet meteen in de teksten op de aangeklikte webpagina ziet staan, houdt ‘ctrl’ op zijn toetsenbord ingedrukt terwijl hij op de f drukt. Daarmee open je een zoekvenster, waarmee je paard meteen kunt vinden. Je ziet ook meteen hoe vaak het woord paard op de pagina voorkomt.

4. Zoeken naar varianten op uitdrukkingen, dichtregels, citaten e.d.

Stel, je wilt weten welke hedendaagse varianten er bestaan op de uitdrukking dat slaat als een tang op een varken. Die varianten zijn betrekkelijk gemakkelijk te vinden door bij een zoekopdracht in Google gebruik te maken van drie tekens:

-	Met een min geef je aan: sluit dit uit.
*	Met een asterisk (of: sterretje) vervang je een heel woord; met twee sterretjes twee woorden, enz. (voor de uitzondering zie ‘5. Zoeken naar samenstellingen en afleidingen’).
‘ ’	Door dubbele aanhalingstekens rond een woord of groep woorden te plaatsen zeg je tegen Google: precies zo (in deze vorm, in deze volgorde) moet het er staan.

Wie op internet zoekt naar varianten op de uitdrukking dat slaat als een tang op een varken, doet dat zo:

Vertaald in gewoon Nederlands: ik zoek een bepaalde groep woorden (daarom heb ik ze tussen dubbele aanhalingstekens gezet), in die groep laat ik twee woorden open (twee sterretjes), maar ik geef wel aan welke woorden níét op de plaats van die sterretjes mogen komen (door er een minteken voor te zetten). Je krijgt nu meteen allerlei varianten te zien, bijvoorbeeld: slaat als een drol op een slagroomtaart en slaat als een slok op een borrel.

Wil je die varianten ook uitsluiten? Dan wordt de volgende zoekopdracht: [‘slaat als een * op een *’ -tang -varken -drol -slagroomtaart -slok -borrel]. Op deze manier kun je de zoekopdracht steeds langer maken, tot ongeveer honderd woorden. Met elke zoekopdracht vind je meer varianten.

Met deze truc kun je bijvoorbeeld ook zoeken naar variaties op dichtregels (‘domweg gelukkig in de *’ -Dapperstraat), tegelwijsheden (‘een dag niet * is een dag niet *’), spreekwoorden (‘beter ** in de hand, dan ****’), citaten (‘in * kun je niet wonen’) enzovoort. Behalve naar variaties kun je op deze manier ook zoeken naar de correcte vorm van een uitdrukking of citaat. Is het nu one small step for man of voor mankind? Laat de woorden waar je over twijfelt open met een sterretje en kijk wat er terugkomt.

5. Zoeken naar samenstellingen en afleidingen

Momenteel is er voor het doorzoeken van internetpagina's slechts één zoekmachine waarmee je letters binnen woorden kunt vervangen: Exalead (www.exalead.com/search). Op Exalead vervang je met een vraagteken (?) één teken, en met een sterretje (*) een willekeurig aantal tekens (dit in tegenstelling tot hoe het bij Google werkt, waar je met een sterretje een heel woord vervangt). Die tekens kunnen

[p. 128]

alleen ná de eerste letter worden geplaatst, dus - helaas - niet vóór een woord. Voorbeeld:

Tijdens het intikken van de zoekopdracht geeft de browser al direct enkele mogelijke termen.

6. Zoeken hoe vaak een spelfout voorkomt in Nederland en Vlaanderen

Hoe vaak schrijft men advieseur in plaats van adviseur? En komt het foutieve advieseur vaker op Belgische dan op Nederlandse websites voor? Wie begint met de zoekopdracht [advieseur] krijgt als vraag van Google: ‘bedoelde u: adviseur?’ Vooruitlopend op het antwoord komen in de zoekresultaten alvast beide vormen voor: de correcte en de foute.

Maar je bent bezig met een onderzoekje naar spelfouten, dus je wilt per se alleen zoeken naar advieseur. Dat doe je door dubbele aanhalingstekens rond dit woord te zetten, want daarmee zeg je immers: precies zo moet het er staan. Dus:

Als antwoord krijg je: advieseur komt (op het moment van meting) 6980 maal voor. Over dit aantal zo meer. Nu vast de vraag: wáár komt deze spelfout vaker voor, op Nederlandse of op Belgische websites?

Dat onderzoek je door aan Google op te geven dat je alleen in een bepaald land wilt zoeken. Alleen Nederland: [site:nl]. En alleen België: [site:be]. Dus:

En:

Antwoord: op Nederlandse websites komt advieseur beduidend vaker voor dan op Belgische.

Met die frequentiegegevens moet je trouwens oppassen. Ze zijn niet stabiel en ze zijn altijd veel te hoog (waarom is niet precies duidelijk). De meeste mensen krijgen de zoekresultaten per tien te zien (dat kun je aanpassen). Wie een betrouwbare frequentietelling wil doen, zal binnen Google steeds moeten doorklikken, naar de volgende Google-pagina met zoekresultaten. Die Google-pagina's kun je met tien stappen tegelijk doorbladeren. Uit ervaring blijkt dat je veel sneller klaar bent met doorbladeren dan het gegeven aantal treffers doet vermoeden. In plaats van 6980 treffers krijg je er bijvoorbeeld slechts 140 te zien.

7. Zoeken naar de herkomst van een woord

Het beste startpunt voor de herkomst van een woord: de Etymologiebank, een van de vele projecten van Nicoline van der Sijs (zie ook haar artikel ‘Zelf etymoloog worden’ in het januarinummer). Op deze site zijn ruim twintig etymologische woordenboeken op woordniveau ontsloten. De bronnen worden in chronologische volgorde gepresenteerd - van jong naar oud - en er komen geregeld nieuwe bronnen bij. Gekoppeld aan de Etymologiebank is de Etymologiewiki (www.etymologiewebsite.nl); daarin kan iedereen correcties en aanvullingen op de Etymologiebank publiceren.

De site is goed te doorzoeken, maar houd de eerdergenoemde truc in de gaten: met de zoekopdracht [site: etymologiebank.nlwoord] vind je vaak veel meer dan via de zoekregel bij de Etymologiebank, want daarmee zoek je niet op alle woorden die voorkomen op de site, maar alleen in de lijst met trefwoorden.

8. Zoeken naar de oudste vindplaats van een woord of uitdrukking

Stel, je wilt weten hoe oud een bepaald woord of een bepaalde uitdrukking is. Dan kun je in de woordenboeken kijken, maar je kunt ook zelf op zoek gaan. Doordat miljoenen pagina's die de afgelopen jaren zijn gedigitaliseerd uit oude kranten, boeken en tijdschriften, op internet toegankelijk zijn, kan iedereen erin zoeken en bladeren. En dan blijkt dat er voor talloze woorden vroegere dateringen te vinden zijn dan wat in de woordenboeken staat.

Voorbeeld: volgens de Etymologiebank dateert het woord boycot uit 1910. De voornaamste digitale collectie historische kranten (bij voltooiing 8 miljoen krantenpagina's uit de periode 1618-1995), is van de Koninklijke Bibliotheek (http://kranten.kb.nl). Je zoekt hier in een database waarbij je woorden kunt afbrek*. Als je de zoekactie [boycot*] beperkt tot bronnen vóór 1910 (je zoekt immers naar een vroegere datering), levert dat al snel tientallen vindplaatsen op, de vroegste vanaf 1880. In die oude kranten kun je precies nalezen hoe en onder welke bijzondere omstandigheden het woord boycot is ontstaan.

Een andere belangrijke bron is Early Dutch Books Online (www.earlydutchbooksonline.nl). Deze site bevat ruim 11.000 Nederlandse boeken uit de periode 1781-1800. Voor meer informatie over eigen bronnenonderzoek: zie het eerdergenoemde artikel van Nicoline van der Sijs in het januarinummer.

9. Woorden (of namen) in elkaars nabijheid zoeken

In wat voor zinnen kunnen de woorden moeten en mogen in elkaars nabijheid staan? Voor allerlei onderzoek kan het handig zijn om te weten of bepaalde woorden (of namen) in elkaars buurt voorkomen. Bij Google doe je dat door aan je zoekopdracht het woord AROUND (met hoofdletters) toe te voegen met daarachter, tussen haakjes, een cijfer. Zoek je teksten waarin de naam Rutte maximaal drie woorden verwijderd is van Wilders, dan luidt de zoekopdracht: [ Rutte AROUND(3) Wilders]. Met deze truc kun je ook zoeken naar bepaalde grammaticale constructies, bijvoorbeeld: zoek zinnen waarin moeten en mogen maximaal drie woorden van elkaar verwijderd zijn (enkele resultaten: ‘Moeten ambtenaren (mogen) bloggen?’ en ‘Zou minderjarigen verboden moeten worden hier te mogen posten?’).

Internet is kortom ook voor taalonderzoek een onmisbare bron geworden. Wie een paar eenvoudige zoektrucs beheerst, kan er onwaarschijnlijk veel vinden.

Meer informatie over slim zoeken op internet, met gedetailleerde voorbeelden, is te vinden in de gids Eerste hulp bij e-onderzoek van Ewoud Sanders. Dit boekje, dat 48 bladzijden telt, kost €7,95 en is alleen bij Onze Taal te koop (zie ook blz. 140).