Onze Taal. Jaargang 81

[p. 125]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Bukken / zich bukken

? Is ‘Ad moest zich bukken om door de • deuropening te kunnen’ een goede zin, of moet dat zich weg?

! Zowel ‘Ad moest bukken’ als ‘Ad moest zich bukken’ is juist.

Bukken wordt de ene keer met zich gebruikt, de andere keer zonder. Woordenboeken maken geen betekenisonderscheid, maar in de praktijk lijkt zich bukken vaak uit te drukken dat er wat meer moeite moet worden gedaan, en meestal ook dat ongeveer het hele lichaam (of een groot deel daarvan) omlaaggaat: ‘Ze bukte zich zó diep dat het in haar rug schoot.’ Bukken slaat vaak op een beweging die wat natuurlijker aanvoelt en waarbij maar een deel van het lichaam betrokken is (bijvoorbeeld alleen iemands hoofd): ‘Ze bukte net op tijd toen de boot onder de brug door ging.’ In de zin uit de vraag hangt het er dus van af in hoeverre Ad zijn lichaam omlaag moest bewegen.

Zijn deze mensen ‘uit eten gegaan’ of ‘uit gaan eten’?
Foto: Nationale Beeldbank / Corepics

Uit gaan eten / uit eten gaan

? Is het ‘Zullen we vanavond uit gaan eten?’ of ‘Zullen we vanavond uit eten gaan?’?

! Beide zinnen zijn correct, maar ‘Zullen we vanavond uit eten gaan?’ zal voor de meeste mensen het best klinken.

De constructie uit eten gaan is vergelijkbaar met uit winkelen gaan, uit werken gaan, uit jagen gaan, etc.; daarmee wordt aangegeven dat een bepaalde activiteit buitenshuis verricht wordt. De klemtoon ligt hierbij op het woord dat die activiteit uitdrukt: eten, winkelen, etc. ‘Zullen we uit eten gaan?’ is een neutraal voorstel om iets te gaan doen (namelijk eten in een restaurant).

In ‘Zullen we uit gaan eten?’ ligt de klemtoon eerder op uit: zo'n zin benadrukt dat iemand graag buiten de deur wil gaan eten in plaats van thuis. In de praktijk komt deze volgorde ook wel voor met de neutrale betekenis (en neutrale beklemtoning), maar dat is toch een stuk minder gebruikelijk.

Over de spelling van uit eten kan nog gediscussieerd worden. Volgens de grote Van Dale (2005) is uiteten een juiste spelling in de betekenis ‘buitenshuis eten’ (naast andere betekenissen). Maar het Groene Boekje, het Witte Boekje en andere naslagwerken schrijven het in dit geval als twee woorden.

Enthousiaste administratief medewerkers

? ‘Wij zoeken twee enthousiaste administratief medewerkers.’ Is deze zin goed?

! Ja, dit is een goede zin. Op het eerste gezicht ziet het er misschien wat vreemd uit: het verbogen bijvoeglijk naamwoord enthousiaste en het onverbogen administratief naast elkaar. Toch is dit verschil goed te verklaren.

Een bijvoeglijk naamwoord dat deel uitmaakt van een functieaanduiding, wordt gewoonlijk zonder buigings-e geschreven: een bijzonder hoogleraar, onze juridisch expert, deze cultureel antropoloog. Schrijf je een bijzondere hoogleraar, dan zegt bijzonder iets over de persoon achter de hoogleraar: dat is een bijzondere man of vrouw, in plaats van dat het hoogleraarschap bijzonder is. Ook in het meervoud van de functieaanduiding blijft de e doorgaans weg: twee bijzonder hoogleraren, onze juridisch experts, deze cultureel antropologen. Zulke woordgroepen vormen als het ware één geheel.

Omdat administratief medewerker(s) een functieaanduiding is, blijft ook hier de e weg. Maar enthousiast hoort niet bij die aanduiding en krijgt daarom - volgens de gangbare regel - wél een e. Vandaar de opeenvolging van een verbogen en een onverbogen bijvoeglijk naamwoord: enthousiaste administratief medewerkers.

Ik ben zeker de enige die dat vind/vindt

? Is het ‘Ik ben zeker de enige die dat vind’ of ‘Ik ben zeker de enige die dat vindt’?

! Juist is ‘Ik ben zeker de enige die dat vindt.’ De bijzin die dat vindt hoort bij de enige, en dat is een derde persoon enkelvoud; daarom krijgt vindt een t. Vergelijk ‘Ik ben zeker de enige die dat denkt’; de vorm denk, zonder t, is hier duidelijk fout.

Omdat het verschil tussen vind en vindt niet te horen is, zijn veel mensen geneigd vind met een d te schrijven als de zin met ik begint; maar dat is dus niet juist als vind in een bijzin staat die niet bij ik hoort. Het enige werkwoord in de zin hierboven dat wél bij ik hoort, is ben.

Indexen/indices, indexeren/indiceren

? Wat is het meervoud van index: indexen of indices? En is het bijbehorende werkwoord indexeren of indiceren?

! De meervouden indexen en indices zijn beide juist. Index is een Latijns woord; indices is het oorspronkelijke Latijnse meervoud. Daarnaast is er een Nederlandse vorm op -en ontstaan. Als index de betekenis ‘register’ heeft, is indexen gewoner, maar in economische contexten (denk aan beursindex en prijsindex) komt indices wat vaker voor. Indices wordt overigens uitgesproken als ‘ín-die-ses’ of ‘ín-die-tsjes’.

In het Latijn betekende index ‘wijsvinger’ of iets algemener ‘aanwijzer’; daaruit ontstond ook de betekenis ‘register’. De betekenis ‘wijsvinger’ is in medische vaktaal nog erg gebruikelijk; het meervoud is ook dan meestal indices.

De werkwoorden indexeren en indiceren bestaan allebei. Indexeren betekent onder meer ‘een index maken’: ‘Ik heb het boek geïndexeerd.’ Daarnaast heeft het een economische betekenis: ‘prijzen, salarissen e.d. aanpassen aan het algemene prijspeil (de index)’. Indiceren betekent ‘aanwijzen, aanduiden’ (net als het Latijnse indicare, waarop het teruggaat); het houdt sterk verband met het woord indicatie (‘aanwijzing’).

Kortom: welk leesteken?

? Welk leesteken hoort er na het woord kortom, bijvoorbeeld in ‘Kortom we zijn het ermee eens’?

! Na kortom kan een dubbele punt of een komma staan. Het boek Leestekens geregeld (2009) zegt hierover: ‘Na kortom komt een dubbele punt als er een conclusie van het voorafgaande wordt gegeven, die vaak een bepaalde stelligheid uitdrukt. In veel gevallen volstaat een komma, die soms zelfs kan wegblijven.’

In ‘Kortom, we zijn het ermee eens’ is een komma voldoende; de dubbele punt wordt meestal gebruikt na een wat langer stuk tekst, waaruit een conclusie wordt getrokken. Als kortom verderop in de zin staat, zijn leestekens niet nodig: ‘We zijn het er kortom mee eens.’ Als er voor en na kortom een korte pauze klinkt of gewenst is, zijn komma's wel beter.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1600 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).