Onze Taal. Jaargang 81

[p. 122]

Foto: Iris Vetter

‘Je eigen woorden gebruiken, leerde ik van mijn leerlingen’
Uit de klas [2]: Jack Spijkerman
Mariëtte Baarda

Nogal wat bekende Nederlanders en Vlamingen hebben voor de klas gestaan als leraar Nederlands. Verdwijnt die leraar ooit uit hen? In de serie ‘Uit de klas’ komen bekende oud-docenten Nederlands aan het woord over hun tijd voor de klas, en over hoe die doorwerkt in hun huidige werk. Deze keer: cabaretier en radio- en tv-presentator Jack Spijkerman.

Jack Spijkerman (63) lacht veel, beweegt druk. Ik zie hem al van veraf voor het raam staan van zijn ruime Amsterdamse appartement, wijdbeens, de handen in de zakken. De deur zwaait open. ‘Ik zag je aankomen.’ Popmuziek schalt door het huis. Spijkerman gaat me voor naar de woonkeuken. Hij gebaart naar een eikenhouten tafel waar wel tien mensen aan kunnen zitten; koffiekopjes en kranten op het tafelblad, een rij lampen erboven. ‘Zullen we daar gaan zitten?’

Spijkerman steekt direct van wal. ‘Mijn onderwijscarrière’, zegt hij van achter een ronkende espressomachine, ‘begon aan de christelijke kweekschool in Bloemendaal. Het waren de jaren zestig, de tijd van de beruchte “kweekschoolrellen”.

Meer inspraak wilden we. Omdat ik voorzitter was van de leerlingenraad, riep ik op tot staking. Diezelfde week stond er een ingezonden brief van me in de krant. Het werd me allemaal niet in dank afgenomen door de directie; mijn school was van de orde en de regelmaat, en daar liep dan zo'n Jek [Jack Spijkerman noemt zichzelf consequent “Jek” - MB] de boel op te hitsen.’

‘Men ontbood mijn vader op school. “Wat zou ú doen als u directeur was?”, vroeg men hem. “Ik zou hem eraf trappen”, antwoordde hij. Later zei hij: “Jij hebt eerlijkheid toch zo hoog in het vaandel? Dit was wat ik ervan vond.” Mijn lesbevoegdheid haalde ik uiteindelijk aan de Rijkspedagogische Acade-

[p. 123]

mie. Daarna heb ik van 1970 tot 1981 lesgegeven; negen jaar in het basisonderwijs, twee jaar in het middelbaar onderwijs. Ik had aktes voor handenarbeid, godsdienst en kunstgeschiedenis, maar dankzij een eerder afgebroken studie m.o. Nederlands kon ik de eerste drie mavo-klassen Nederlands geven.’

■ Bewijsdrang

Vormde het leraarschap je als entertainer?

‘Ik heb altijd al van publiek gehouden. Op mijn twaalfde won ik een imitatiewedstrijd, als puber speelde ik in een band, en op de academie deed ik aan schoolcabaret. Onderwijzen is natuurlijk ook een vorm van toneelspelen; je staat zo'n klas niet alleen droge feiten te vertellen, je doet dat zo leuk mogelijk. Kinderen zijn scherp; je merkt meteen of iets overkomt of niet. Zo veel mogelijk je eigen woorden gebruiken, leerde ik van hen. De dingen zeggen zoals je ze voelt. Ik schrijf daardoor nog altijd mijn televisieteksten zélf. Ook spreek ik ze hardop uit, alvorens ze op de autocue te zetten. Op die manier haal je schrijftaal en kromme zinnen er direct uit.’

Had je overstap naar het cabaret te maken met het linkse ideaal van volksverheffing?

‘Nee hoor,’ lacht Spijkerman, ‘dat was pure bewijsdrang. Ik had op mijn vijfendertigste tegen mezelf gezegd: als ik ooit nog iets anders wil gaan doen, dan moet dat nu. Ik was niet getrouwd, had geen kinderen. Mijn voorbeelden waren Freek de Jonge, Neerlands Hoop, Don Quishocking en Ivo de Wijs, maar ook een tekstschrijver als Jan Boerstoel. Boerstoel schrijft de allermooiste liedjes van Nederland. Veel succesliedjes van Karin Bloemen en Paul de Leeuw zijn van hem. De meeste mensen vallen op een melodie, ik let op de tekst. Neem de groep Van Dik Hout: “Het is zo stil in mij, ik heb nergens woorden voor.” Of Acda en De Munnik: “Als je bij me weggaat, mag ik dan met je mee?” Er wordt prachtig Nederlands repertoire geschreven.’

Spijkermans gezicht betrekt. ‘Mijn zoontje zat vanmorgen naar een of andere rapper te luisteren op MTV. Die allesoverheersende beat, die tweelettergrepige woorden, waarvan óók nog eens de klemtoon verkeerd wordt gelegd, het obligate rijm!’ Hij grist een papiertje van tafel. ‘Toevallig schreef ik het op: “Ik zal het leven wel aardig maken, dat kan niet, want er zijn moordzaken.” Het is allemaal zó eendimensionaal.’

‘Die kinderen moesten later gewoon een sollicitatiebrief kunnen schrijven, of voor mijn part een liefdesbrief.’

■ Lezen

Waar draaide het in jouw lessen Nederlands om?

‘Op de basisschool ging verreweg de meeste tijd op aan spelling en zinsontleding. Die kinderen moesten later gewoon een sollicitatiebrief kunnen schrijven, of voor mijn part een liefdesbrief. Alhoewel... in mijn theaterprogramma Afslag Dokkum vertelde ik ooit de anekdote van een jongetje dat een briefje aan de juffrouw schrijft: “Juf is liev.” Ze retourneert het met een streep door de v. In zo'n geval is het gebaar natuurlijk waardevoller dan correct taalgebruik. Met fantasie en met lef kom je verder in het leven dan met foutloze spelling.’

‘Als leraar vond ik boeken lezen misschien nog wel het allerbelangrijkst: lezen vormt je als mens. Op de basisschool liet ik mijn leerlingen twee boeken uit de schoolbibliotheek halen en er een verslagje over schrijven. Was het een aanbeveling, dan mochten ze er de klas over vertellen. Ook las ik iedere dag 's ochtends en 's middags een half uur voor. Dat waren de leukste momenten van de dag; in Minoes van Annie M.G. Schmidt kon ik wel acht stemmetjes kwijt. Dan zat ik de klas op te jutten: “Kom op jongens, doorwerken, dan kunnen we verder met het boek.”’ Enthousiast: ‘Kinderboeken. Het mooiste wat er is. Ik zou nog weleens een boek voor twaalfplussers willen schrijven. Er is een overvloed aan spannende jeugdliteratuur, maar met de humor is het droevig gesteld. Iemand als Roald Dahl kan een kind in de eerste zin door een reus laten opeten, maar dat is maar weinigen gegeven. Het kalekoppenhuis van Jan Blokker is een uitzondering, maar dat boek kun je nu nergens meer krijgen. De eerste zin van het boek luidde: “Je hebt er moeders bij, dat zijn echt krengen.” En dan die slotzin: “Want het leven, daar doe je niks tegen.” Schitterend.’

Jack Spijkerman

Jack Spijkerman (Jacob Dirk Spijkerman, IJmuiden, 8 oktober 1948) begon zijn carrière als onderwijzer aan de basisscholen De Ark in Heemskerk en De Sluis in Zeist, en doceerde - eveneens in Zeist - Nederlands, godsdienst en handvaardigheid aan de Zinzendorf Mavo. Vanaf 1981 trad hij twaalf jaar op met zijn cabaretgroep Dubbel en Dwars.

Spijkerman werd bekend met het radioprogramma De Steen en Been Show en presenteerde vervolgens diverse amusementsprogramma's, waaronder Kopspijkers (Televizier-Ring 2002). In 2009 begon Spijkerman zijn zaterdagavondshow Wat vindt Nederland?, en vanaf 2010 presenteert hij Echt Waar?!, met Tijl Beckand en Ruben van der Meer. Spijkerman is gescheiden en heeft een zoon van dertien.

■ Asterix

‘Soms klapte ik een boek al na één bladzijde dicht. “Jongens,” zei ik dan, “ik had er meer van verwacht. Wie wil weten hoe het afloopt, mag het lenen.” Vaak merkte je het al bij de eerste regels. Als ik een opstelopdracht gaf, zei ik daarom altijd: “Denk erom, een goede openingszin is het halve werk: het is het eerste wat de mensen lezen en moet daarom meteen de toon zetten.”’

Welke eigen docent herinner je je nog?

‘Op de kweekschool kreeg ik Nederlands van mijnheer Kip - die zal inmiddels wel 108 zijn. Hij las soms gedichten voor van de dichter Ed. Hoornik, met wie hij bevriend was. Dat was mijn eerste kennismaking met poëzie. Ik herinner me nog hoe de zeggingskracht van zoiets korts als een gedicht mij verwonderde.’

‘Aan gedichten kwam ik op de mavo helaas niet toe: op de leeslijst volstond destijds een kasteelromannetje, bij wijze van spreken. Ik legde daarom altijd een stapel Asterix-stripboeken in mijn klas. Die plaatjes trokken de leerlingen over de streep, en intussen kregen ze wél kwaliteit binnen.’

Had je het met je leerlingen over cabaret?

‘Niet direct, maar op de basisschool, tijdens het liedjes schrijven voor de slotavond, kwam mijn fascinatie ervoor goed van pas. “Dit werkt,” zei ik dan,

[p. 124]

“maar dat niet.” Iets als humor valt niet aan te leren, dat heb je of dat heb je niet. Maar je kunt iemand wél leren hoe herhaling bezwerend kan werken, of hoe een onverwachte regelafbreking de tekst spannend maakt.” Ineens, zuchtend: “Na zo'n slotavond kwam dan het grote afscheid. Ik was daar vrij sentimenteel over; ik gaf les aan groep acht, dat waren al een beetje pubers, met wie je kon praten. Ik zei dan altijd: “Niet omkijken, hoor. Daar kan ik niet tegen.” Die eerste maanden met zo'n nieuwe klas, daar vond ik niks aan. Je was zó gewend aan je oude klas. Kwam daar ineens een nieuwe groep binnen. “Hé Jek!”, riepen ze dan. “Hoho! Menéér Spijkerman”, was steevast het antwoord. Pas na een paar maanden werd ik losser en mochten ze me bij de voornaam noemen. Je moet eerst een band opbouwen; mijn eerste jaar voor de klas ging de mist in, doordat ik meteen de popiejopie ging uithangen.’

■ ‘Disselende yoghurt’

Op welke eigen cabarettekst ben je trots?

‘Op het autobiografische lied “Vader zwijgt”, uit het programma De vogelaar.’ Je vader zweeg.

‘Ja. Die was niet zo van de complimenten. Mijn ouders zijn lang niet naar mijn voorstellingen gekomen. Die hielden niet zo van dat linkse gepraat. Toen ze in de krant lazen dat De vogelaar een succes was, kwamen ze eindelijk een keertje.’ Snuivend: ‘Laat dat nu nét het programma zijn dat ik over mijn vader had gemaakt. Na afloop was hij zowaar ontroerd. Hij wilde me bijna - en ál mijn vrienden zagen het - een zoen geven. En dat terwijl het programma erover gaat dat hij nooit een arm om me heen sloeg. Maar toen mijn vader naderhand in een kranteninterview las dat het programma autobiografisch was, ging de deur dicht.’ Vergoelijkend: ‘Het was ook niet makkelijk voor mijn ouders: eerst was ik nog keurig onderwijzer, vervolgens kwamen de linkse praatjes, en daarna werd ik nog bekend ook. Uiteindelijk kwam het gelukkig goed.’

Lijk je totaal niet op je ouders?

‘Jawel. De vrolijkheid heb ik van mijn moeder, en net als mijn vader ben ik streng maar rechtvaardig. Omdat er thuis stevig gediscussieerd werd, kon ik als puber al zeer overtuigend zijn. Dan belde ik mensen zaterdags op: “U spreekt met Huppeldepup van de Rozentuinvereniging in verband met de Rode Kruisrally morgen. Ik bel even om te vragen of uw vuilnisbak al buiten staat.” Het ene adres lieten we een vuilnisbak langs de stoeprand zetten, het andere een stoel met daarover een onderbroek. Dan gingen we zondags de route langs fietsen. Kijken of ze het gedaan hadden. Jaren later vertelde ik dat verhaal in een radiostudio. Hoe zo'n gesprek dan ging, wilde de regisseur weten. Ik greep de telefoon en begon uit het niets een onzingesprek met iemand aan de andere kant van de lijn. “Dat gaan we uitzenden!”, riep die man. De Steen en Been Show was geboren, een wekelijks radioprogramma waarin we ondernemers belden met vragen over niet-bestaande voorwerpen als de “kluunwapse”, de “zuigtrompet”, “spermatjes” en “disselende yoghurt”. Mensen hadden geen flauw idee waar je het over had, maar dachten: ik praat maar mee met die vent. Het was tenslotte handel.’

Jack Spijkerman als presentator van Wat vindt Nederland?
Foto: RTL

‘Je kunt iemand wél leren hoe herhaling bezwerend kan werken.’

■ Homo!

Kun je je ergeren aan slordig taalgebruik?

‘Als ik hoor wat voor kromme zinnen televisiepresentatoren soms in de mond nemen, dan denk ik: man, bereid je voor! Mensen als Tijl Beckand, Beau van Erven Dorens en Matthijs van Nieuwkerk vind ik echter uitstekende sprekers. Matthijs van Nieuwkerk stelt vragen waarin werelden doorresoneren. Iemand als Jan Smit kan alleen maar - zoals ik dat altijd noem - “rechtdoor-presenteren”. Die werkt lijstjes af.’

Heb je regels voor wat er thuis wel en niet gezegd mag worden?

‘Fuck you wil ik in dit huis niet horen. En bij Ajax wordt voortdurend “Joden, Joden” gezongen. Ook dat is streng verboden. Of het woord homo.’ Spijkerman zucht. ‘Dat zeggen die kinderen te pas en te onpas. “Maar pa,” zegt mijn zoon dan, “dat moet je niet zien als een scheldwoord”, waarop ik zeg: “Ik vind het nogal raar wanneer je mij homo noemt.”’

‘“Ja, maar dan doe je zo lullig”, antwoordt hij dan.’ Spijkermans ogen beginnen te twinkelen. ‘Zondag fiets ik hier weg, doet mijn zoon het raam open, brult-ie: “Homo!” Daar moet ik dan inwendig vreselijk om lachen. “Dat moet je niet doen”, zei ik toen ik thuiskwam. Waarop hij zegt: “Vriend, ik zág je lachen.”’

Zie je jezelf terug in je zoon?

‘Hij heeft de schoonheid van zijn moeder en mijn energie. Als hij hier is, ben ik er volledig voor hem: dan gaan we samen naar voetbaltraining en help ik hem met z'n huiswerk - al moet je daarmee uitkijken: leerkrachten moeten nooit hun eigen kinderen lesgeven, daarvoor zijn ze veel te ongeduldig. Ik voel me daarnaast betrokken bij zijn school: met Kerst gaf ik er nog twee gastlessen. Het verschil met vroeger is dat leerlingen nu zitten te kijken naar een meneer die ze kennen van televisie, maar voor de rest ben ik geen spat veranderd.’

‘Je blijft jong van geest door te doen wat je leuk vindt. Laatst was er een reünie van mijn oude hbs. Allemaal mensen van mijn leeftijd. Hun wereld was zó klein geworden. De een zei: “We zijn vorig jaar maar alvast gelijkvloers gaan wonen”, de ander: “We hadden laatst onze kleinzoon van twaalf te logeren. Dan ben je óp hoor.”’ Uitproestend: ‘Dat heb ik wekelijks!’

Spijkerman drinkt zijn koffie in één teug op. ‘Ik kom nog weleens oud-leerlingen tegen. “Hé Jek, ken je me nog?”, hoor ik dan naast me. Dan moet ik even kijken en weet ik: o ja, Zeist. “Je hebt gelijk gekregen”, zeggen ze dan.’ Lachend: ‘Als ik een handtekening onder een rapport van een leerling zette, zei ik er altijd bij: “Ooit zul je zeggen: bij hém heb ik in de klas gezeten.” Want ik wist: óf ik ga de politiek in, óf je ziet me op een andere manier terug op televisie.’