Onze Taal. Jaargang 81

[p. 100]

Iconen van de taalkunde [3]
De brief van Anne Cutler
Marc van Oostendorp

Ook de taalkunde heeft zo haar mijlpalen: baanbrekende onderzoeken en nieuwe inzichten die tot buiten het vakgebied bekendheid kregen. Op gezette tijden spreekt Marc van Oostendorp met invloedrijke taalkundigen over het werk waarmee ze hun naam vestigden. Deze keer: Anne Cutler en haar publicatie in Nature: ‘A Language-Specific Comprehension Strategy’ (1983).

Illustratie: Matthijs Sluiter; foto Anne Cutler: Ivar Pel

Anne Cutler

De Australische Anne Cutler (1945) heeft een belangrijk deel van haar carrière in Nederland doorgebracht, als onderzoeker aan het (met Duits geld gefinancierde) Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek en als hoogleraar aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast is ze sinds 2006 ook hoogleraar aan de universiteit van Western Sydney, in haar geboorteland Australië. Haar specialisatie is de verwerking van taal: wat gebeurt er in het hoofd als we taal beluisteren en begrijpen (en dus niet wat er gebeurt als we zelf praten).

Cutler heeft een zeer groot aantal publicaties op haar naam staan (alleen al meer dan 130 artikelen in wetenschappelijke tijdschriften) en bovendien veel prijzen en andere eerbewijzen vergaard. Zo is ze als lid verbonden aan wetenschappelijke academies in Nederland, de Verenigde Staten en Australië en won ze in 1999 de zeer prestigieuze Spinozaprijs van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).

Anne Cutler (1945) weet nog precies waar ze was toen ze begin 1981 het idee kreeg voor het experiment waarover ze zou publiceren in het gezaghebbende tijdschrift Nature. ‘We stonden op een soort brug tussen twee gebouwen van de universiteit, in de zon. Wist ik dat het een belangrijk idee was? Ja, anders had ik dat allemaal niet zo precies onthouden.’

Cutler, in die tijd een jonge onderzoeker aan de Universiteit van Sussex in Engeland, stond op die loopbrug met Jacques Mehler, een van de grondleggers van de psycholinguïstiek, het vakgebied dat bestudeert hoe taal in het menselijk brein werkt. Mehler had een vernuftig experiment gedaan waarin hij had laten zien hoe Franse proefpersonen die naar het Frans luisterden het spraakgeluid de hele tijd in lettergrepen verdeelden. Cutler: ‘Terwijl hij het me vertelde, vertaalde ik het experiment in mijn hoofd naar het Engels en dacht: dat gaat niet werken.’

■ Knopje

Het experiment waarover Jacques Mehler vertelde, moest aantonen dat mensen niet naar losse klanken luisteren, maar naar lettergrepen (of syllaben, die woorden gebruik ik in dit artikel door elkaar). Proefpersonen in Parijs luisterden naar een stroom losse woorden en drukten op een knopje als ze een klankcombinatie voorbij hoorden komen waarvan vooraf was verteld dat ze daarop moesten letten, zoals ba of bal. De onderzoekers hadden in de stroom woorden onder andere balance en balcon opgenomen, die ieder allebei de genoemde klankcombinaties bevatten. Uit het experiment bleek dat de mensen eerder ba herkenden als ze balance hoorden, en eerder bal als ze luisterden naar balcon.

De reden daarvoor was volgens Mehler de syllabe: je hoort een specifieke combinatie van klanken makkelijker als die een lettergreep vormt: bal in bal-con, ba in ba-lance. Klankcombinaties die korter of langer zijn dan een lettergreep (bijvoorbeeld bal in balance) vallen minder makkelijk op. Mehler had dit nu voor het Frans ontdekt, maar hij ging ervan uit dat het ook voor sprekers van andere talen zo werkte. En dat geloofde Cutler niet.

Cutler deed daarom in de maanden erna Mehlers experiment nog eens over, met Engelse woorden en Engelstalige proefpersonen en kwam erachter, zoals ze al vermoedde, dat zij helemaal niet zo'n duidelijk verschil maken. Ze drukten ongeveer even snel op het knopje - of ze nu naar balance of naar balcony moesten luisteren. Bovendien: de Engelstaligen bleken ook geen verschil te maken als ze naar de oorspronkelijke Franse opnamen van Mehler luisterden.

[p. 101]

■ Revolutionair

Cutler vroeg aan Mehler of hij in zijn laboratorium in Parijs ook nog eens Fransen wilde laten luisteren naar het Engelse materiaal. Cutler: ‘Denk je dat het makkelijk was om Jacques daarvan te overtuigen? Ja toch? Dat dacht ik eerst ook. Maar het bleek voor hem heel moeilijk te zijn. De groep psycholinguïsten waarin hij op dat moment een prominente positie innam, ging er nog van uit dat mensen over de hele wereld allemaal dezelfde hersenen hebben waarmee ze taal op dezelfde manier verwerken. Het idee dat er in de hoofden van sprekers van verschillende talen verschillende dingen gebeurden - dat was gewoonweg te revolutionair. We hadden toen nog geen e-mail of internet, ik belde hem om de zoveel weken op om te vragen of hij al aan het experiment was toegekomen.’

‘Ruim een half jaar later, het was inmiddels 1982, was ik een tijdje te gast op het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek in Nijmegen. Jacques kwam toen op een dag uit Parijs om een praatje te houden. Hij vertelde me niet eens van tevoren dat hij de gegevens had; hij presenteerde de resultaten gewoon tijdens zijn lezing. Zo moeilijk was het voor hem om aan deze data toe te geven. Ik denk dat hij misschien stiekem wel hoopte dat de directeur van het Max Planck Instituut, Pim Levelt, en andere grote geesten die daar zaten, de bevindingen aan stukken zouden rijten en de status quo zouden herstellen: alle mensen verwerken taal op dezelfde manier. In plaats daarvan waren ze allemaal onder de indruk. Dat hersenen de ene moedertaal anders verwerken dan de andere, was voor iedereen daar een eyeopener.’

■ Staccato

Een jaar later wisten Cutler en Mehler samen met twee van hun medewerkers een ingezonden brief in Nature te publiceren waarin ze hun spectaculaire bevindingen rapporteerden. Nature geldt als een van de belangrijkste wetenschappelijke tijdschriften ter wereld; het publiceert onder andere ‘brieven’ waarin wetenschappers kort belangrijke recente doorbraken melden die later, eventueel in een ander tijdschrift, uitgebreider worden toegelicht. In dit geval verscheen in een ander tijdschrift inderdaad een uitvoeriger verslag.

De bevindingen speelden een belangrijke rol in een radicale koersverandering in de psycholinguïstiek. Cutler: ‘De eerste psycholinguïsten waren psychologen die wilden bewijzen dat alle mensen taal op dezelfde manier verwerkten. Mehler was dé man van de syllabe, de man die beweerde dat deze in alle talen de belangrijkste eenheid was bij het luisteren. Dat juist hij de nieuwe argumenten ondersteunde, maakte ze verrassender en invloedrijker.’

Het onderzoek van Cutler en Mehler liet dus zien dat de oorspronkelijke gedachte te naïef was. Dat maakte de weg vrij voor een ander idee: dat talen kunnen worden opgedeeld in klassen naar het ritme waarin ze worden uitgesproken. In talen als het Frans (of het Spaans of het Koreaans) duurt iedere lettergreep ongeveer even lang, wat onder meer verklaart waarom dit soort talen op een staccato-manier klinken. In talen als het Engels (of het Nederlands) daarentegen, zit er juist ongeveer evenveel tijd tussen twee beklémtoonde lettergrepen, onafhankelijk van hoeveel onbeklemtoonde ertussenin zitten. Het uitspreken van ‘Bim bam bom’ neemt ongeveer evenveel tijd in beslag als ‘Bimmel bammel bommel.’

Talen van de eerste soort worden ‘syllabetellend’ (‘syllable-timed’) genoemd, en talen van de tweede soort ‘klemtoontellend’ (‘stress-timed’). De verschillen duiken systematisch op, bijvoorbeeld in de poëtische vormen die mensen kiezen: het klassieke Franse vers telt lettergrepen, terwijl het klassieke Engelse vers zich vooral houdt aan een vast aantal klemtonen per regel.

De onderzoeksgroepen van Cutler en Mehler ontdekten in de loop van de afgelopen decennia hoe die onderverdeling, in een wat verfijndere vorm, waarschijnlijk ook een belangrijke rol speelt bij het leren van een taal door kinderen. Cutler: ‘De ritmische verschillen tussen talen zijn ook voor baby's heel opvallend. Kinderen pikken die waarschijnlijk snel op en gebruiken ze om verder te komen bij het leren van hun taal. En als volwassene gebruiken ze die kennis later tijdens het luisteren.’

‘Dat hersenen de ene moedertaal anders verwerken dan de andere, was een eyeopener.’

■ Het echte werk

Hoewel Cutler een zeer groot aantal wetenschappelijke artikelen heeft gepubliceerd, heeft ze nooit een boek geschreven. Hoe komt dat? Volgens haar heeft het iets met wetenschappelijke tradities te maken: vooral in de psychologie gold het artikel altijd als dé manier om nieuwe bevindingen te publiceren. Cutler: ‘Ik heb wel een aantal bundels geredigeerd, maar ben nu bezig met mijn eerste échte boek. Misschien is het mijn innerlijke taalkundige die eruit moet? Of misschien word ik oud? Ik ben bang dat psychologen dat laatste zullen zeggen. De voornaamste reden is dat ik hier in Nijmegen nu al twintig jaar een onderzoeksgroep heb over de herkenning van gesproken woorden en er nog geen goed boek is dat al het onderzoek op dit gebied samenvat. En toch voelt het alsof het schrijven van een boek niet het “echte” werk is - dat is voor mij: nieuwe gegevens verzamelen en in artikelen opschrijven.’

Dat echte werk, daar heeft ze dan ook nooit spijt van gehad: ‘Hemeltjelief, nee. De wereld betaalt me om onderzoek te doen naar alles wat me van nature al fascineert. Waar zou ik nou spijt van moeten hebben?’

Cutler en Mehler in hun ‘open brief’ aan Nature

‘Kinderen verwerven welke taal er ook maar wordt gesproken in de omgeving waarin ze geboren worden. De mentale vaardigheid van het pasgeboren kind is op geen enkele wijze bevoordeeld in het leren van de ene menselijke taal boven de andere. Omdat psychologen die het proces van taalbegrip proberen te modelleren meer geïnteresseerd zijn in de structuur van de menselijke geest dan in de eigenschappen van individuele talen, neemt men aan dat strategieën voor taalbegrip altijd kenmerkend zijn voor het menselijk taalverwerkingssysteem en niet voor het Franse, Engelse of Igbo-taalverwerkingssysteem [het Igbo is een taal die vooral wordt gesproken in het zuidoosten van Nigeria - MvO]. We doen hier echter verslag van een taalverwerkingsstrategie die gebruikt lijkt te worden door moedertaalsprekers van het Frans, maar niet door moedertaalsprekers van het Engels.’ (Vertaling: Marc van Oostendorp)