Onze Taal. Jaargang 81

[p. 98]

Berthold van Maris
Kan de medeklinker op eigen benen staan?
Eenklankswoorden die geen klinker zijn

Er zijn woorden die uit maar één klank bestaan, bijvoorbeeld u, of o. Meestal is zo'n ‘eenklankswoord’ een klinker. Maar geldt dat ook altijd? Of zijn er ook woorden van maar één medeklinker?

Illustratie: Hein de Kort

Zijn er in het Nederlands woorden die alleen uit een medeklinker bestaan? Dat lijkt niet erg voor de hand te liggen, want van een woord verwacht je dat het minimaal uit één lettergreep bestaat, en van die lettergreep verwacht je dat hij minimaal een klinker bevat.

Woorden die alleen uit een klinker bestaan, zijn gemakkelijk te vinden. Het voorbeeld dat het eerst in je opkomt is natuurlijk het persoonlijk voornaamwoord u. Andere voorbeelden zijn ah, eh en oh, die weliswaar met twee letters geschreven worden, maar slechts uit één klank bestaan: respectievelijk a, u en oo. Want, voor de goede orde, het gaat mij erom hoe die woorden uitgesproken worden - niet hoe je ze schrijft.

In de zin ‘Ik vind de f een mooiere letter dan de k’ zijn f en k zelfstandige naamwoorden die weliswaar met niet meer dan één medeklinker geschreven worden, maar die met twee klanken worden uitgesproken. Je zegt ‘ef’ en ‘ka’. F en k behoren daarmee tot de zeer omvangrijke groep van woorden die uit een klinker en een medeklinker bestaan, zoals na, nu, op, of, om, in en ik.

■ Tussenwerpsels

Het lijkt erop dat medeklinkers altijd klinkers nodig hebben - dat ze niet op eigen benen kunnen staan. Maar toch. Er is een categorie van woorden die zich niet heel erg storen aan de klankregels die voor gewone woorden gelden: de zogeheten tussenwerpsels. Tussenwerpsels kunnen op gewone woorden lijken (potverdorie, jeetje, goeiemiddag), maar ze kunnen er ook heel anders uitzien. Er zijn bijvoorbeeld tussenwerpsels die alleen uit medeklinkers bestaan:

pfff...
brrr...
st!
pst!
hm...

Die laatste is misschien wel het medeklinkerwoord waar we naar op zoek zijn. Want wat is hm anders dan een m? Vaak is dat een m die lang wordt aangehouden: hmmm... Maar er zijn ook varianten waarin die m niet veel langer is dan de m in mond. Hoelang de m wordt aangehouden en met welke intonatie dat gebeurt - wat dat betreft zijn er nogal wat mogelijkheden - is bepalend voor wat hm betekent. Hm? is iets anders dan hmmm! Bovendien kan de intonatie nog worden aangevuld met

[p. 99]

een veelzeggende gelaatsuitdrukking. Hmmm! met een blij gezicht betekent heel wat anders dan hmmm! met een pijnlijk vertrokken gezicht.

De m is een medeklinker, maar heeft een belangrijke eigenschap gemeen met klinkers: je kunt hem net zo lang laten duren als je zelf wilt. Ook in die andere tussenwerpsels die geen klinker nodig hebben (het rijtje hierboven) zit altijd zo'n medeklinker die je lang kunt maken: in pfff is dat de f, in brrr de r en in st en pst is dat de s. Blijkbaar zijn die klanken in staat om de dragende rol die klinkers normaal in lettergrepen vervullen, een beetje over te nemen.

Dat roept de vraag op: zou er in het Nederlands een medeklinkerwoord te vinden zijn dat bestaat uit een medeklinker die die eigenschap - lengte, duur - niet heeft? Misschien wel. Een mogelijke kandidaat is het korte klikje met de tong waarmee mensen soms hun afkeuring tonen. Het klinkt als een t. Je komt dit tussenwerpseltje maar af en toe tegen. Ik betrapte me er laatst zelf op toen ik in de stad bijna werd aangereden door een pizzakoerier. Ik wilde die jongen eerst iets onvriendelijks naroepen, maar hield me in en deed alleen maar: ‘T!’

■ Zuigende klikbeweging

Je hebt de neiging om die tongklik als t te schrijven, maar het is eigenlijk een ander soort klank. Een poging tot omschrijving van wat er in de mond gebeurt, zou er ongeveer zó uit kunnen zien: je plaatst de punt van de tong tegen het tandvlees (net als bij de t) en vervolgens maak je (anders dan bij de t) een zuigende klikbeweging met die tong.

Het is een klank die alleen maar lijkt op de t en die verder in het Nederlands alleen voorkomt in het eraan verwante t-t, dat misschien bekender is en ook een vorm van afkeuring verwoordt.

In Spanje hoor ik het t-klikje vaker dan in Nederland, maar daar betekent het iets anders: een stellig ‘nee’. Er schijnen ook talen te zijn waarin t! ‘ja' betekent. En er zijn talen, in Afrika, waar deze klank en andere erop lijkende klanken als gewone medeklinkers deel kunnen uitmaken van allerlei gewone woorden.

Het afkeurende t dat je in het Nederlands weleens hoort, staat nergens in de woordenboeken vermeld. Is het dus geen echt woord?

Hm staat wél in de woordenboeken. In Van Dale worden er drie betekenissen van beschreven. Het kan bijvoorbeeld een uiting van nadenken zijn. Zoals in:

Hmmm... waarom komen mijn brieven nooit aan?

En ook mmm staat in Van Dale, met twee verschillende betekenissen. Met mmm kun je volgens het woordenboek uitdrukken dat je aarzelt, maar ook dat je iets lekker vindt, zoals in:

Mmm... wat een lekkere hotdog!

Maar in het algemeen weten woordenboeken niet goed raad met tussenwerpsels. Ze worden slecht en onvolledig beschreven of soms gewoon genegeerd. Misschien is dat ook wel begrijpelijk. Zo'n letter kan, afhankelijk van de lengte ervan en de intonatie die je eraan geeft, heel veel verschillende dingen betekenen. Misschien is het onbegonnen werk om dat allemaal in een woordenboek te beschrijven. En heeft het ook niet zo veel nut. Want wie gaat dat opzoeken?

■ Redelijke score

Zou t een woordje kunnen zijn waar de woordenboeken tot nu toe overheen gekeken hebben? Er gebeuren wel vaker dingen in spreektaal die niet in een woordenboek of grammatica beschreven worden. Al is er op dat gebied de afgelopen tientallen jaren veel verbeterd. Zo is er sinds enige tijd een enorm databestand van spontaan gesproken Nederlands, waarin je allerlei woorden pijlsnel kunt opzoeken. Dat is het Corpus Gesproken Nederlands, dat in Leiden bij het Instituut voor Nederlandse Lexicologie kan worden geraadpleegd.

En wat blijkt? In dat bestand van 9 miljoen woorden, waarin uh (of eh) ruim tweehonderdduizend keer voorkomt, werd ook 42 keer het tussenwerpseltje t gevonden. Ter vergelijking: shit! werd in deze verzameling gesproken Nederlands 158 keer gevonden. 42 keer is dus nog steeds een redelijke score.

Hier volgen een paar voorbeelden. In het eerste voorbeeld praten twee vrouwen over het kopen van een badpak en daarbij wordt t twee keer gebruikt (als uiting van irritatie):

A: ‘Vind ik echt 't ergste wat er is, een badpak kopen...’
B: ‘T, oh, vreeeselijk! Heb ik ook zo'n hekel aan.’
(...)
B: ‘Ja. Moet je je weer aan gaan kleden en dan weer terug...’
A: ‘Ja, dat is zeker irritant.’
B: ‘T, ho, vréselijk!’

In een ander fragment worden foto's bekeken en onbekommerd becommentarieerd:

C: ‘Hoe Iris dan ook elke keer met d'r hoofd tegen hem aan zit.’
D: ‘Echt net zo'n jong hondje of zo.
Ja...’
C: ‘T!’
D: ‘Vreselijk!’

T komt vooral voor in combinatie met een afkeurend woord. Hierboven zagen we al de combinatie met vreselijk! Andere voorbeelden zijn:

-	Ah, gatverderrie. T.
-	T, nja, verschrikkelijk hè.

In het Corpus Gesproken Nederlands ontdekte ik trouwens nóg een tussenwerpsel dat slechts uit één medeklinker bestaat: fff. Deze klank, een lang aangehouden f, wordt 93 keer gebruikt, en in al die gevallen door Vlamingen. Het heeft dezelfde betekenis als een nonchalant gebaar (de schouders ophalen, eventjes hulpeloos kijken, etcetera) en is misschien verwant aan het veel algemenere pfff. Een paar voorbeelden:

-	Ja uh fff dat is voor mij normaal...
-	Maar dat zijn dan woorden ja die fff de meeste moet je wel echt echt begrijpen om verder te kunnen...
-	Goed van eten ja maar fff dat mag nog zo goed zijn hè na negen dagen komt dat uw oren uit hè...’

De zoektocht naar medeklinkerwoorden heeft dus drie woorden opgeleverd:

m (hm, hmm, hmmm, mmm)
t
f (fff)

Zoals gezegd hebben de m en de f met klinkers gemeen dat ze lang gemaakt kunnen worden. Voor de t (met zuigende klik) geldt dat niet, en daarmee is t in mijn ogen het meest extreme voorbeeld van een medeklinkerwoord.

T is daarmee trouwens ook het kortste woord ven het Nederlands.

En aangezien t in zijn eentje een zin kan vormen (zie de voorbeelden uit het Corpus Gesproken Nederlands) is het ook de kortst mogelijke zin van het Nederlands:

T!