Onze Taal. Jaargang 81

[p. 104]

Guus Middag
Zong
Egidius, waer bestu bleven?

Waarom zingt Eva de Roovere ‘Jij is lastig’ en ‘fantastig’? En de jongens van Opgezwolle ‘proef die woofer’? En hoe komt het dat dit zo bijzonder klinkt? In zijn rubriek ‘Zong’ staat Guus Middag stil bij de taal en de poëzie die te horen is in allerlei Nederlandstalige liedjes, oud en nieuw.

Het Egidiuslied is een klaaglied uit de veertiende eeuw. Het gaat over de dood van Egidius, een vriend van de anonieme dichter. Ik heb altijd gedacht dat Egidius een zelfmoordenaar was. Veel mensen denken dat. De dichter Jan Eijkelboom schreef eind jaren zeventig een gedicht over zijn vriend Jan Emmens, die zichzelf van het leven had beroofd, en noemde dat gedicht ‘Egidius’. Jeroen Brouwers schreef een dik boek met essays over zelfmoord in de Nederlandstalige letteren (De laatste deur, 1983), en gaf het als motto deze regel uit het Egidiuslied mee: ‘Du coors die doot, du liets mi tleven.’ Die regel wordt vaak gelezen als: ‘jij koos de dood, jij liet mij het leven’. Maar coren betekende niet zozeer ‘kiezen’ als wel ‘keuren, proeven, ondervinden’. ‘Du coors die doot’ betekent niet dat jij de dood koos, maar dat jij de dood hebt ondergaan, hebt leren kennen.

Er is nog een andere reden waarom Egidius, tot wie in het lied het woord wordt gericht, geen zelfmoord gepleegd kan hebben. Hij bevindt zich in de hemel, zo blijkt uit de rest van de tekst, dicht bij de troon van God, waar het nog helderder is dan de zon kan schijnen (‘claerre dan der zonnen scijn’). In de middeleeuwse opvatting was een zelfmoordenaar een zondaar, aan wie de toegang tot de hemel was ontzegd.

■ Achterblijver

Het Egidiuslied is ook niet de klacht om de dood van een goede vriend, maar vooral de klacht van een achterblijver. Hij vraagt zich onthutst af waar de ander nu is: ‘Egidius, waer bestu bleven?’ Zoiets gebeurt vaker als iemand overleden is, ook in liederen. Het droevige Friese ‘Wêr bisto?’, waarmee het duo Twarres in 2000 even heel beroemd werd, is er ook een voorbeeld van.

De dichter van het Egidiuslied verlangt terug naar de tijd dat zijn vriend nog leefde. ‘Mi lanct na di, gheselle mijn.’ Hij haalt herinneringen op aan de tijd dat ze samen waren. ‘Dat was gheselscap goet ende fijn, / het sceen teen moeste ghestorven sijn.’ Over die zin zijn de Egidiusologen het nog niet eens. Is teen een samentrekking van te een, met de betekenis ‘tegelijk’, ‘samen’? En moeten we dus zoiets lezen als ‘het leek wel of we samen moesten sterven (zo goed was de vriendschap)’? Of zien we hier, zoals taalkundige Jan Stroop denkt, een samentrekking van het partikel at en de een? ‘Het sceen at de een moeste ghestorven sijn’: ‘het bleek dat de één moest sterven’?

Ook in het tweede deel van het lied gaat het vooral om het droeve lot van de achtergebleven dichter. ‘Nu bidt vor mi: ic moet noch sneven / ende in de weerelt liden pijn.’ Sneven betekent hier ‘ongelukkig zijn’. De dichter beklaagt zich erover dat hij nog niet fijn zijn plaats naast Egidius kan innemen. Hij moet nog even doorploeteren. ‘Ic moet noch zinghen een liedekijn.’ Het klinkt in mijn oren ook wel een beetje ironisch, al weet ik niet zeker of de gemiddelde middeleeuwer dat begrip al kende. De enige troost is dat hij ooit ook, net als Egidius, de dood zal mogen ondervinden. ‘Nochtan moet emmer ghestorven sijn’ - ook alweer zo'n sterke, maar moeilijk te vertalen regel: uiteindelijk zal er altijd gestorven moeten worden, sterven moet iedereen.

■ Uitvoeringen

Ik ken het Egidiuslied al lang. Ik weet dat het de vorm van een lied heeft: een refrein van drie regels (R) en twee strofen van vijf regels (S) die elkaar afwisselen, net als in een modern popliedje (R - S - R - S - R). Maar toch heb ik het nog nooit horen zingen. Een snelle zoektocht via internet leerde mij dat er wel verschillende uitvoeringen van bestaan, van gezelschappen als Camerata Trajectina, Ensemble Aventure, Fala Musica en Three-ality (drie dames die er een easylistening-versie van hebben gemaakt, met jazzy begeleiding - Egidius goes hangmat). Ik werd het meest geraakt door de eenvoudige en indringende uitvoering van het Paul Rans Ensemble, in 1992 op cd verschenen. Ik hoor een luit, denk ik. En een vedel - of een draailier. En ik hoor de intieme en ingetogen stem van Paul Rans, die van dit gedicht een aangrijpende klacht maakt.

Er moet een groter publiek voor te vinden zijn. Als rapper Kempi in De wereld draait door een gruizige versie van ‘Het is een nacht’ van Guus Meeuwis zingt, dan moet hij dat ook met het Egidiuslied kunnen doen. Als Kleine Viezerik in Ali B op volle toeren het lied ‘Telkens weer’ van Willeke Alberti kan zingen, dan moet hem ook eens het Egidiuslied worden voorgelegd. En als Nederland zich dit jaar bij het Songfestival door een hippiemeisje met een of meer indianenveren laat vertegenwoordigen, zou er dan volgend jaar niet iemand vermomd als een middeleeuwse singer-songwriter afgevaardigd kunnen worden met dit hartverscheurende lied? Een vertaling is er al, van James Brockway, in nagemaakt oud Engels: ‘Egidius, where art thou hiding? / I long for thee, companion mine; / thou diedst, thou leftst me here abiding.’

Een uitsnede uit het Gruuthuse-handschrift met tekst en muziek van het Egidiuslied.
Kb.nl