Onze Taal. Jaargang 81

[p. 59]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

De paar/het paar

? ‘Er klonk om de paar minuten een knal.’ Is dat de juist? Paar is toch een het-woord?

! Paar is een het-woord als het ‘tweetal’ be- tekent: het paar schoenen, dat paar sokken dat daar ligt. Maar als paar een onbepaald (klein) aantal aanduidt, is de paar juist, en in plaats van dat wordt dan die gebruikt: om de paar seconden, die paar mensen die er waren. Dat is omdat het lidwoord (en het voornaamwoord) dan niet zozeer bij paar hoort als wel bij het meervoudige woord daarachter. Ook bij andere telwoorden kan de worden toegevoegd: de weinige haren, die twee mensen.

Er is dus verschil tussen het paar sokken dat daar ligt (twee bij elkaar horende sokken) en de paar sokken die daar liggen (enkele sokken).

Decimeren (betekenis)

? ‘Het budget is vorig jaar gedecimeerd.’ Volgens mij betekent deci- ‘tien’. Betekent decimeren dan dat iets tien procent kleiner wordt of dat er tien procent van overblijft?

! Van oorsprong betekende decimeren ‘tien procent kleiner worden’; het komt van het Latijnse decimare. Het Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) zegt hierover: ‘Bij de Romeinen kon iedere door het lot aangewezen tiende soldaat ter dood veroordeeld worden als de troep waartoe hij behoorde zich aan iets had schuldig gemaakt.’ Decimare is een afleiding van decimus: ‘tiende’.

Tegenwoordig heeft decimeren geen exacte getalsbetekenis meer. Het betekent zoveel als ‘sterk verminderen’, ‘aanzienlijk uitdunnen’, ‘in groten getale wegrukken’. De gedachte dat er maar tien procent overblijft, is dus niet zo vreemd.

Sociale/sociaal + netwerksite

? ‘Facebook is nog altijd een populaire sociale netwerksite.’ Is sociale netwerksite juist gespeld?

! Er zijn twee mogelijkheden: sociale netwerksite en sociaalnetwerksite.

De schrijfwijze sociaalnetwerksite ligt het meest voor de hand als je uitgaat van de oorsprong van dit begrip: het is een website waar je een sociaal netwerk kunt onderhouden. Als de woordgroep sociaal netwerk wordt gecombineerd met het woord site, ontstaat er een samenstelling die aaneengeschreven moet worden, net zoals heet water + bron het woord heetwaterbron op- levert en koud water + vrees geschreven wordt als koudwatervrees.

Toch kan ook de (netwerk)site zelf ‘sociaal’ worden genoemd - sociaal heeft nu eenmaal een erg brede betekenis. Daarom is sociale netwerksite ook juist, en in de praktijk is dit de meestvoorkomende schrijfwijze.

Latijn/Latijns

? Waarom is het Latijn en niet Latijns?

! Dat is waarschijnlijk omdat het niet direct van een aardrijkskundige naam is afgeleid; het is een ontlening aan het Latijn.

De taalnamen die we het meest gebruiken, eindigen op een s of op de uitgang -isch: engels, Frans, Russisch, etc. Vrijwel al deze namen zijn van een aardrijkskundige naam afgeleid: engels, Frans en Russisch zijn zowel taalnamen als de bijvoeglijke naamwoorden van engeland, Frankrijk en Rusland. Soms gaat het om taalnamen die zijn afgeleid van een volknaam, zoals Gotisch (van Goten) en Hebreeuws (van Hebreeërs).

Ligt er geen aardrijkskundige naam aan ten grondslag of komt de taalnaam uit een andere taal, dan ontbreekt de -s(ch) vaak. Latijn is een vernederlandsing van (lingua) latina, zoals de taal in het Latijn zelf heette. Die naam is wel van een aardrijkskundige naam afgeleid (de Romeinse streek Latium), maar dat verband is voor de gemiddelde taalgebruiker niet meer zichtbaar.

De meeste namen die niet op -s of -isch eindigen, hebben betrekking op talen van buiten Europa: Hindi (in India), Tagalog (op de Filippijnen), Quechua en Nahuatl (indianentalen), Sarnami (in Suriname) en Xhosa (in Zuid-Afrika). Vrijwel al die namen zijn overgenomen uit de taal zelf.

Als bijvoeglijk naamwoord kan Latijns overigens wél gebruikt worden: de Latijnse grammatica, een Latijns woord.

Zowel... als... als...

? Is dit een goede zin? ‘Veel scholieren zitten zowel 's ochtends als 's middags als 's avonds te twitteren.’

! Ja, de constructie zowel... als... kan met een extra als... worden uitgebreid. Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS, 1997) kan dat zelfs meerdere malen; de ANS geeft het voorbeeld ‘zowel Simon als Karel als Robert als Frederik’.

Het effect van zo'n constructie is dat de verschillende delen van de opsomming veel nadruk krijgen. Wie dat niet wil, kan het eerste als vervangen door een komma: ‘Veel scholieren zitten zowel 's ochtends, 's middags als 's avonds te twitteren.’ Wie ook dat te nadrukkelijk vindt, of niet fraai, kan uiteraard gewoon en gebruiken: ‘Veel scholieren zitten 's ochtends, 's middags en 's avonds te twitteren.’

Ratte(n)kruid/ratte(n)kruit

? Is het rattekruid, rattenkruid, rattekruit of rattenkruit?

! Dat hangt allereerst van de betekenis af. Rattenkruit met een t is een giftig poeder om ratten en ander ongedierte te bestrijden. Als er een plant bedoeld is, wordt het met een d geschreven; volgens de grote Van Dale (2005) betekent rattenkruid ‘wilde munt’ of ‘kruisbladwolfsmelk’. Volgens het Witte Boekje kunnen beide woorden ook zonder tussen-n worden geschreven: rattekruit en rattekruid.

Kruid en kruit zijn overigens in oorsprong hetzelfde woord. De vorm kruid is het oudst en werd aanvankelijk voor plantjes en specerijen gebruikt. Uit de betekenis ‘tot poeder vermalen specerij’ ontstonden ook de betekenissen ‘poeder’ en ‘schietpoeder’, zoals in buskruit. In de negentiende eeuw is het verschil tussen kruid en kruit officieel vastgelegd. Voor die tijd kon ratte(n)kruid dus ook het gif aanduiden.

Kruisbladwolfsmelk heet ook wel ‘rattenkruid’. Of is het ‘rattenkruit’?

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1600 taalkwesties: www.onzetaal.nl/taaladvies. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).