Onze Taal. Jaargang 80

[p. 352]

Gaston Dorren
Onze taal is de beste [slot]
De ondubbelzinnigheid van onze ontkenningen

Onze taal is helder én subtiel, eenvoudig én rijk. Ook rijmen, tellen en schelden kunnen we als de beste. Dat we een hoge dunk hebben van het Nederlands, is dus terecht. Of toch niet? Gaston Dorren vergelijkt onze taal met de talen van de rest van Europa.

Wat is het Nederlands toch een doordachte taal. Als we een ontkennende uitspraak willen doen, gebruiken we daarvoor één enkel nee-achtig woordje, zoals niet, niemand, niets of geen. Maar geen twee, want twee ontkenningen heffen elkaar op: ‘Hij doet nooit niets’ betekent dat hij altijd bezig is. Toegegeven, slordige sprekers nemen daar weleens een loopje mee. Maar de regel is kristalhelder en volmaakt logisch: één ontkenning is genoeg, twee is te veel.

Het Nederlands deelt deze voortreffelijkheid met de andere Germaanse talen. ‘I don't do anything’ of ‘I do nothing’ is allebei goed Engels, maar ‘I don't do nothing’ is fout. Of nou ja, ‘fout’ is wat ouderwets uitgedrukt. Dialect, substandaard, informeel, plat, noem het hoe u wilt. Het soort formulering in ieder geval dat je vermijdt in gezelschap van de koningin of een sollicitatiecommissie (tenzij je de baan niet wilt).

Idem in het Zweeds, nog zo'n Germaanse taal. ‘Gör aldrig ingenting’, letterlijk ‘Doe nooit niets’, is daar een spreekwoord en betekent: ‘Wees altijd bezig.’ Toch voelen ook Zweden soms de verleiding om dingen te zeggen als ‘Det bör aldrig inte tolereras’, ‘Dat mag nooit niet getolereerd worden’, als ze bedoelen dat het nooit getolereerd mag worden.

Slechts in twee Germaanse talen is de dubbele ontkenning geaccepteerd, wat heet: in veel gevallen verplicht, namelijk het Jiddisch en het Afrikaans. Een Afrikaanse zin als ‘Niemand wou dit doen nie’ is geheel en al grammaticaal; zonder nie zou hij onvolledig zijn.

■ Niemand niet

Het merkwaardige is dat in Europa de Germaanse talen min of meer alleen staan in hun correctheid. Bijna alle leden van de grote Indo-Europese taalfamilie - en bijna alle Europese talen behóren tot die grote familie - ontkennen onbekommerd dubbel en zelfs driedubbel en vierdubbel.

Dat het Frans, een Romaanse taal, dit doet, zullen veel mensen nog van school weten: ‘Je ne veux pas’ (‘Ik wil niet’). Daarin is ne het oeroude ontkenningswoordje, afgeleid van het Latijnse non, en pas de later toegevoegde versterking, die inmiddels alweer een paar eeuwen verplicht is. Weliswaar zégt men tegenwoordig ‘Je veux pas’, maar in het Frans geldt nu juist die enkelvoudige ontkenning als informeel. Wat niet wegneemt dat over een eeuw waarschijnlijk iedereen ‘Je sais pas’ zal zeggen.

Ook de andere Romaanse talen ontkennen graag dubbel. ‘Nunca lo digas a nadie’, letterlijk ‘Nooit het vertel aan niemand’, is correct Spaans voor ‘Vertel dit nooit iemand.’ Opmerkelijk genoeg hadden dubbele ontkenningen in het Latijn, de ‘moedertaal’ van de Romeinse talen, de omgekeerde betekenis: non nemo betekende ‘niet niemand’ en dus ‘iemand’, nemo non was ‘niemand niet’ en dus ‘iedereen’. Subtiel!

■ Erin geslopen

De Slavische talen ontkennen nóg uitbundiger. Hetzelfde zinnetje van zojuist wordt daarin: ‘Nooit het aan niemand niet-vertel’, met een extra niet dus. In het Tsjechisch bijvoorbeeld: ‘Nikdy to nikomu ne íkej.’ En opnieuw opmerkelijk: de oudste geschreven Slavische taal, het Oudkerkslavisch, dat de moderne Slavische talen flink beïnvloed heeft, ontkende niet dubbel. Ook in die familie is het dubbele ontkennen er dus pas later in geslopen.

De Deense taalkundige Otto Jespersen (1860-1943), bekend van de Jespersen-cyclus.

Nog andere families? Ja, Grieks: dubbele ontkenningen. Baltisch: dubbele ontkenningen. Albanees: idem. Keltisch: dubbele ontkenningen in het Welsh en Bretons (maar niet in het Gaelisch - noch in het Oudkeltisch).

Hebben die Romanen, Slaven, Kelten, Grieken, Balten en Albanezen het dan allemaal fout? Zijn de sprekers van keurig Algemeen Beschaafd Germaans (Nederlands, Engels, Zweeds, enzovoort) gewoon de enigen die nog snappen hoe het hoort, zoals ook de oude Romeinen, de oude Slaven en de oude Kelten dat nog snapten? Of is het omgekeerd, en is het juist terecht dat de sprekers van dialect, substandaard, informeel, plat - noem het hoe u wilt - dubbele ontkenningen gebruiken?

■ Cyclus

Dat laatste is niet uit te sluiten. Want ook de Germaanse talen, ja zelfs die, hebben vroeger wél dubbel ontkend. Ooit zeiden onze voorouders: ‘Ik en weet het’, waarin en de ontkenning vormde. Omdat en kort en klankarm is, werd ter benadrukking steeds vaker het woordje niet toegevoegd (dat toentertijd ‘niets’ betekende). Deze formulering ‘Ik en weet het niet’ sleet uiteindelijk af tot ‘Ik weet het niet.’ In de meeste andere Germaanse talen is hetzelfde gebeurd.

Kortom, de Indo-Europese talen met een enkelvoudige ontkenning (Latijn, Oudslavisch, Oudnederlands) vertonen de neiging die te verdubbelen (zie Spaans, Tsjechisch, Middelnederlands); die met een dubbele ontkenning (Middelnederlands, Oudscandinavisch, Frans) hebben juist de neiging om die te verenkelvoudigen (zie Nieuwnederlands, Nieuwzweeds, Toekomstig Frans). Er is zelfs een woord voor deze kringloop: de Jespersen-cyclus, naar de Deense taalkundige die hem als eerste opmerkte.

Mocht iemand u dus een keer bestraffend toespreken omdat u iets hebt gezegd in de trant van ‘Dat mag nooit niet getolereerd worden’, antwoord dan gerust: ‘Ah, interessant. Dat was de Jespersen-cyclus in actie.’