Onze Taal. Jaargang 80

[p. 297]

[Nummer 11]

[p. 300]

Gaston Dorren
Ontsnappen aan de tongval
Is accentloos vreemde talen spreken mogelijk?

Niet de grammatica of de woordenschat, maar het accent ‘ontmaskert’ meestal de gevorderde spreker van een tweede taal. Maar waar de vreemde tongval er bij velen vanaf druipt, is die bij sommigen vrijwel onhoorbaar. Hoe doen die sommigen dat? En is het voor iedereen weggelegd?

Illustratie: Frank Dam

De ene Nederlander spreekt zijn vreemde talen beter dan de andere, maar altijd hoor je toch een Nederlands accent. Hoe komt dat? Doordat dat Nederlands er bij ons nu eenmaal in gebakken zit? Misschien zelfs wel door de stand van onze mond, die gewend is Nederlandse klanken voort te brengen? Het blijkt anders te zitten. Het heeft te maken met de manier waarop we lúísteren. Want als we vreemde talen horen spreken, blijken we die te horen met een Nederlands accent - ook als de persoon die ons toespreekt dat helemaal niet heeft.

Het hangt allemaal samen met de manier waarop we spraak verwerken in ons hoofd. Dat gaat heel anders dan bij betekenisloze geluiden. Wie daaraan twijfelt, moet maar eens proberen een gesprek in het Nederlands te beluisteren en níét mee te krijgen waar het over gaat. Onmogelijk. Elke poging om te negeren wat er meegedeeld wordt, faalt jammerlijk. We zijn domweg niet in staat om spraak als een hersenloze microfoon aan te horen, zoals we dat met muziek, ritselende bladeren of murmelende beekjes wél kunnen. Het is geen toeval dat bij verkiezingen van het ‘mooiste woord’ de winnaars vrijwel altijd een tikje ouderwets of verheven (struweel, desalniettemin), emotioneel geladen (liefde, pappa) of sterk regionaal getint zijn (het West-Vlaamse wrikkelgat, het Groningse snoetjeknovveln). Niet de welluidende klanken, maar de prettige associaties doen het 'm. De ‘mooiste’ woorden zijn feitelijk de fijnste woorden.

■ Soep van spraakgeluiden

Talen waar we helemaal niets van verstaan, kunnen we nog wel min of meer als betekenisloze geluiden beluisteren, al zullen we er wel degelijk informatie aan ontlenen, bijvoorbeeld over de emoties en de onderlinge relatie van de sprekers. Maar zodra we een vreemde taal beginnen te leren, is het afgelopen met het objectieve waarnemen. Dan stellen we ons spraakfilter in werking en horen we alleen nog wat we willen horen: zo vertrouwd mogelijke klanken en een begrijpelijke betekenis.

Dat we ‘horen wat we willen horen’ komt doordat we er erg goed in zijn om orde te scheppen in geluidschaos. Objectief waargenomen is spraak namelijk een rommeltje. Geen twee mensen praten hetzelfde, geen mens spreekt een woord twee keer exact hetzelfde uit. En als we het nog een beetje fundamenteler bekijken: wat zijn in die soep van spraakgeluiden eigenlijk de ingrediënten die ter zake doen?

Met dat laatste probleem hebben we ooit allemaal geworsteld, en allemaal hebben we het ruim voor onze eerste schooldag opgelost. We hebben het gebabbel van de volwassenen om ons heen een tijdlang onbevangen aangehoord. Vervolgens hebben we weloverwogen bepaald welke klankverschillen van belang zijn en welke louter variaties op een thema zijn. Het verschil tussen de l en de r is van belang, hebben we bijvoorbeeld geconcludeerd, want de woorden meel en meer betekenen systematisch twee verschillende dingen. Weliswaar lijken de klinkers in beide woorden ook nogal te verschillen (meel klinkt bijna als ‘mee-ul’), maar na gedegen analyse - we hebben daar in box en buggy tenslotte alle tijd voor - hebben we besloten dat dit variaties op een thema zijn: er is één ee-klank, geen twee verschillende.

■ Truc

Op zeker moment hadden we wel zo'n beetje in de smiezen welke klanken er in het Nederlands voorkomen. En sindsdien brengen we alle spraakklanken die onze taalgenoten uitstoten, in dat systeem onder. Dat de aa-klank bij de ene gesprekspartner een beetje ao-achtig en bij de andere wat ae-achtig klinkt, valt ons nauwelijks meer op: we horen een aa. De zuidelijke zachte g en de noordelijke harde g zijn behoorlijk verschillend, maar wij rangschikken beide onder dezelfde g. De tongpunt-r, de huig-r, de Gooise r: allemaal r'en. En zelfs als een Nederlands sprekende Brit de r bijna tot een w vermaalt (‘Gwoot-Bwittannië’), grinniken we misschien, maar we scharen die klank moeiteloos onder de r.

Het is een ietwat paradoxale truc die we onszelf aangeleerd hebben: beter verstaan door slechter te luisteren. Helaas is het ook onze enige truc om spraak te verstaan, ongeacht de taal die

[p. 301]

wordt gesproken. En dát is niet handig, want andere talen bezitten elk hun eigen, afwijkende verzameling spraakklanken. Vandaar de bewering waarmee dit stuk begon: we ‘luisteren met een accent’, met het accent van onze moedertaal. Met als gevolg dat we ook spreken met een accent, want klanken die je gehoororgaan niet herkent, kun je met je spraakorgaan niet vormen - althans niet bewust.

Voorbeelden zijn er te over. Als Nederlandstaligen vinden we het moeilijk om de Engelse woorden head en hat te onderscheiden. We horen twee keer ‘het’. De twee verschillende e-klanken van het Engels, de d en andere ‘zachte’ (stemhebbende) medeklinkers waarop woorden in die taal kunnen eindigen - aan onze oren zijn ze allemaal niet besteed. Omgekeerd vinden Engelstaligen het lastig onze ui en au goed te onderscheiden. (Echt waar?! Ja, echt waar. En zij vinden het even vreemd dat in onze oren head en hat op elkaar lijken.)

■ Uitwisselbaar

De Peruaanse taalkundige Paola Escudero ontwikkelde een manier om tweedetaalleerders aan een goede uitspraak te helpen.
Foto: Jussi Puikkonen

Hoe meer twee talen van elkaar verschillen in de klankverzamelingen die ze eropna houden, des te lastiger zijn ze voor tweedetaalleerders. Zo kent het Spaans maar vijf klinkers, ongeveer uitgesproken als ‘a’, ‘e’, ‘ie’, ‘o’ en ‘oe’. Nederlandse woordparen als bakken en baken zijn voor Spaanstaligen dan ook een crime, en ook lol en lul zijn een berucht koppel. Maar vreemd genoeg is het ook voor ons niet per se gemakkelijk om dat handjevol Spaanse klinkers goed onder de knie te krijgen. We menen dat in vaca (‘koe’) de beklemtoonde eerste a anders klinkt dan de tweede, die geen klemtoon krijgt: opener, misschien wat langer. En we menen dat de a van grano (‘korrel’) langer is dan die van grande (‘groot’). En dus spreken we die klanken ook zo uit. Maar de moedertaalsprekers kijken ons verbaasd aan als we ze dat vertellen: hoe kóm je erbij? Al die a's zijn voor hen volstrekt uitwisselbaar. Daarentegen maken ze wél onderscheid tussen de korte en de lange r. Een choro (‘mossel, dief’) is iets anders dan een chorro (‘straal’). Dat verschil horen kost ons juist weer veel moeite.

Moeilijke talen?

Zijn sommige talen niet hoe dan ook moeilijker om uit te spreken dan andere? Is Nederlands niet sowieso lastiger dan Spaans, en Chinees weer moeilijker dan Nederlands?

Nee, toch niet. Of in ieder geval: nauwelijks.

Als dat zo was, dan zouden die talen ook al voor kinderen moeilijker moeten zijn. En dat is maar een klein beetje het geval. Zo lijken peuters inderdaad wat meer moeite te hebben met de Deense uitspraak dan met de Zweedse (zie ook Onze Taal van vorige maand). En het duurt vrij lang voor Tsjechische kinderen de nogal bijzondere ř-klank in de vingers hebben, of beter gezegd: in de tong. Daarnaast zijn er talen, bijvoorbeeld in Zuidelijk Afrika, met een erg grote verzameling verschillende klanken. Ongetwijfeld moeten peuters daar net even wat langer op kauwen voordat hun mondspieren ze allemaal feilloos aankunnen.

Maar een veel belangrijkere oorzaak waardoor we sommige talen moeilijker vinden om uit te spreken dan andere, is dat ze meer afwijken van wat we gewend zijn. Ze maken strikter onderscheid dan wij doen tussen korte en lange klinkers, of zelfs tussen korte en lange medeklinkers - het Fins doet beide. Ze maken onderscheid tussen de tónen van klinkers, zoals het Chinees en het Kroatisch. Ze hebben afwijkende klanken, zoals de ll van het Welsh, de y van het Noors, de 'ain van het Arabisch of de beruchte klikklanken van veel Zuidelijk-Afrikaanse talen.

En net zo is Nederlands relatief makkelijk voor Duitsers, Noren of Fransen, maar lastig voor sprekers van Japans of Hawaiiaans. Zij struikelen niet alleen over onze grote verzameling van verschillende klinkers. Ook onze medeklinkerreeksen (in woorden als angstschreeuw en herfstchrysant) stellen hen voor grote problemen: in het Japans en in Polynesische talen zoals het Hawaiiaans volgt op een medeklinker vrijwel altijd een klinker. Zelfs flex is vanuit dat perspectief al een moeilijk woord om uit te spreken.

■ Overdreven klanken

Tot hiertoe klinkt het misschien alsof een accent onvermijdelijk is. Alsof we er onvoorwaardelijk toe veroordeeld zijn om Engels te spreken als al die Nederlandse en Vlaamse politici die good laten rijmen op foot, en eigenlijk ook op goed en voet. Maar nee, het kan wel degelijk beter. Het wordt bewezen door de Nederlandse oud-staatssecretaris Frans Timmermans, de Belgische senaatsvoorziter Danny Pieters - en door Paola Escudero. Deze Peruaanse taalkundige, die van huis uit Spaans spreekt, heeft tijdens haar jaren in Amsterdam een uitstekende Nederlandse uitspraak verworven. En dat niet alleen: ze heeft bovendien onderzocht hoe elke tweedetaalleerder aan een goede uitspraak kan werken. Ze heeft een training ontwik-

[p. 302]

keld die de verschillen tussen klanken in de te leren taal uitvergroot - ‘net zoals moeders doen wanneer ze met hun baby's praten’, zegt ze. De aa van taak klinkt dan dus nog iets langer en gespannener dan normaal, de a van tak nog iets korter en slapper dan gewoonlijk. Wie deze overdreven klanken een aantal keren gehoord heeft, begint ze ook in de normale uitspraak beter te herkennen. Hij weet onbewust waar hij op moet letten. Het is een beetje als met handgeschreven teksten: die lijken noch op drukwerk noch op het handschrift dat we ooit op de basisschool leerden, maar doordat we weten hoe drukletters en schoolhandschrift eruitzien, kunnen we de meeste handschriften wel ontcijferen.

Zo'n training in de juiste klanken zou Escudero alle leerlingen gunnen. ‘Het onderwijs in vreemde talen zou daar in het begin veel aandacht aan moeten besteden’, vindt ze. ‘Leerlingen moeten ermee vertrouwd raken hoe die talen klinken.’ Dat is de enige manier om niet langer met een accent te luisteren - wat weer de eerste stap is om de taal accentloos, of in ieder geval met een redelijke uitspraak, zelf te kunnen produceren.

■ Avontuurlijk

Ook na zo'n training zal uiteindelijk niet iedere leerling erin slagen alle moedertaalinvloeden helemaal uit zijn Engels, Spaans of - voor ons nog lastiger - Chinees te bannen. En dat brengt ons terug bij de beginvraag: waarom de een wel en de ander niet, zelfs niet na veel oefening?

‘Motivatie’, zegt Escudero. ‘Dat is beslist een belangrijke factor, zoals bij alle dingen die je leert. Volgens sommige onderzoeken speelt ook je muzikale aanleg een rol. Maar volgens andere onderzoeken weer niet, dus dat staat nog niet vast. Persoonlijk denk ik dat de belangrijkste eigenschap om je een goede uitspraak eigen te maken, is dat je speels en avontuurlijk in het leven staat, net als kinderen wanneer die hun moedertaal leren. Volwassenen zijn meestal te ongeduldig en te bang om fouten te maken.’

Als je de speelsheid en het geduld hebt, kun je ook eindeloos naar de Teletubbies kijken in de taal die je wilt leren. Op die manier lukte het Escudero zelf namelijk om de Nederlandse klanken onder de knie te krijgen. Studeren is immers repeteren, en juist in repeteren zijn de Teletubbies meesters. ‘Nog een keer!’

Michiel Romeyn: ‘No buedo vover na voga sieno’

Een slecht accent hebben als je een vreemde taal spreekt, dat is niets bijzonders. Maar een goed accent hebben terwijl je een vreemde taal níét spreekt, dat is knap. Beeldend kunstenaar, acteur en televisiemaker Michiel Romeyn kan het.

‘Dan vertel ik een verhaal over iemand die ik in Spanje heb gezien, en om hem te typeren laat ik hem dan iets zeggen als: “Olbagadero vero juebos.” Het komt voort uit de drang om zo'n personage vorm te geven, om te illustreren wat ik vertel. Soms, als ik wat op heb, praat ik ook wel zo tegen Spanjaarden zelf. Dan zeg ik iets als “no buedo vover na voga sieno”, ik gooi er wat krachttermen als puta en coño doorheen en dan zie ik ze denken: uit welke stréék komt die man?! En maar beleefd blijven.’

Romeyns ‘talenkennis’ beperkt zich niet tot Spaans. Hij kent ook Russisch: ‘Boboezje oboere obebe zjwezjeze memoesj ebebe.’ Het klinkt veel lager en monotoner dan het Spaans - ‘een soort grote hommel’, zegt hij zelf, maar hij voegt eraan toe: ‘bzi bzjo bziesj’.

Jaren geleden, bij een Jiskefet-optreden als Oboema, ‘de witte neger uit Amsterdam-Oost’, zong Romeyn een kort lied in een Afrikaanse taal. ‘O ja’, herinnert hij zich. ‘Dat ging zo van “na jóko póro módo mbayí podó”. Je kunt zo veel leuke dingen doen met een stem! Háko bóko, séyo wóko wóko mehín.’

Komt dit imitatietalent voort uit een talenknobbel? Nee: ‘Ik ben juist heel slecht in taal. Het heeft er denk ik meer mee te maken dat ik muzikaal ben. Ik kan vrij goed zingen. Ik onthou mijn teksten ook meer op ritme dan op woorden. Bij popmuziek luister ik zelfs nooit naar de tekst, het zijn puur de klanken die ik lekker vind.’

Als Romeyn Engels spreekt - echt Engels, welteverstaan - heeft hij geen opvallend goed accent, zegt hij. ‘Dat vind ik dan weer zo uitsloverig. Maar ik heb weleens met de regisseur Peter Greenaway gewerkt, die zo heel keurig praat.’ En hij begint hem te imiteren op een manier die niet in letters weer te geven is. De t's en p's krijgen veel extra lucht, sommige lettergrepen worden flink gerekt en vooral de melodie is opvallend: de zinnen hebben meer en vooral hogere toppen dan in het Nederlands. Het is overduidelijk welke taal dit moet zijn, en toch is er geen woord te herkennen.

Dát lijkt Romeyns geheim te zijn. Hij gebruikt enkele (zeker niet alle) kenmerkende klanken van een taal, maar vooral weet hij de melodie uitstekend te treffen. Ik besluit de proef op de som te nemen en vraag hem of hij, als Amsterdammer, ook Limburgs kan nabootsen. En jawel: het rolt er vlot uit. Geen enkel woord klopt en toch klinkt het alsof ik luister naar iemand uit de streek van mijn jeugd. Precies de juiste zangerigheid.

Kunstenaar en acteur Michiel Romeyn spreekt vreemde talen met een perfect accent, zelfs talen die hij helemaal niet kent.
Foto: Thomas Schlijper