Onze Taal. Jaargang 80

[p. 246]

Dialecten in kaart gebracht
De ontwikkeling van de dialectcartografie
Nicoline van der Sijs

Deze maand verschijnt een dialectatlas van het Nederlands, met speciaal hiervoor getekende nieuwe kaarten. Hoe zien die eruit? Welke keuzes zijn er gemaakt? En hoe ging dat vroeger?

Vlakkenkaart: hoe Nederlandstaligen hun spijkerbroek noemen.

In de negentiende eeuw kregen taalkundigen voor het eerst wetenschappelijke belangstelling voor dialecten. Ze begonnen met het vergaren van woordjes die kenmerkend waren voor een bepaalde plaats in het land. Daarna kwamen er onderzoekers die teksten gingen verzamelen uit het hele Nederlandse taalgebied om de verschillen en overeenkomsten tussen de dialecten te achterhalen. Johan Winkler vertaalde daarvoor met hulp van talloze informanten de gelijkenis van de verloren zoon (Lukas 15:1-11) in 186 Nederlandse en Friese dialecten in Nederland, Vlaanderen en Duitsland, en publiceerde het resultaat in 1874 in zijn tweedelige Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon.

Aan het eind van de negentiende eeuw kwam een nieuwe onderzoeksmethode op waarmee men dialectverschillen beter en systematischer kon beschrijven: de dialectenquête. Men stuurde aan dialectsprekers verspreid over Nederland en Vlaanderen een lijst met standaardtaalwoorden, en vroeg hun achter deze woorden in te vullen welke woorden ze er in hun eigen dialect voor gebruikten. Dat leek een handige methode, maar later onderzoek heeft uitgewezen dat deze methode zeer foutengevoelig is: sommigen gaven de Standaardnederlandse vorm als antwoord omdat ze zich ‘netjes’ wilden uitdrukken. Daarom ging men later algemene vragen formuleren, zoals ‘Hoe noemt men in uw dialect de nageboorte van het paard?’

Ook dergelijke meer ‘open’ vragen konden tot misverstanden leiden. Zo antwoordde een respondent op de vraag: ‘Hoe heet in uw dialect een concubine?’ met: ‘Wij dorsen hier nog met de hand’, en een andere respondent gaf als antwoord op de vraag welke schuttingwoorden hij in zijn dialect kende: ‘Wij hebben hier geen schuttingen maar hagen.’ Om zulke misverstanden te voorkomen gingen taalkundigen in een latere periode op bezoek bij informanten en stelden hun mondeling vragen over hun taalgebruik. De antwoorden namen ze op geluidsbanden op. Veel voorbeelden daarvan zijn inmiddels te beluisteren op de website van het Meertens Instituut (www.meertens.knaw.nl/soundbites). Deze werkwijze was echter zeer tijdrovend. Daarom is men er inmiddels toe overgegaan gerichte enquêtes via internet uit te sturen.

■ Nieuwe vakken

Dankzij al dat onderzoek kwam een massa nieuwe gegevens beschikbaar, die telkens iets duidelijk maakten over een bepaalde plaats in het land. Het lag dan ook voor de hand om die gegevens op een kaart te tekenen: op die manier krijg je een mooi overzicht van de verspreiding van een bepaald taalverschijnsel. En zo leidden de dialectenquêtes tot nieuwe vakken: de dialectgeografie en de dialectcartografie.

De eerste kaart van een Nederlands taalkundig verschijnsel werd in 1899 getekend door de taalkundige Jan te Winkel. Hij liet op een kaart zien hoe de lange aa in de dialecten in de verschillende delen van Nederland werd uitgesproken. Tegenwoordig tekenen we klankkaarten niet per klank maar per woord, omdat inmiddels is gebleken dat de verbreiding van een bepaalde klank in de dialecten per woord verschilt. Zo wordt de lange a van de Standaardnederlandse woorden schaap en laten in dialecten op verschillende manieren uitgesproken, bijvoorbeeld als ôô (schôôp, lôten), als èè (schèèp, lèten) of als ie (schiep, lieten). Maar dialecten die in het ene woord de ôô-klank gebruiken, doen dat niet per se ook in het andere woord: zo zegt men op de Veluwe bijvoorbeeld lôôten en schaap (en dus niet schôôp).

De kaart van Te Winkel ging over klanken. De eerste wóórdkaart werd in 1917 getekend, door Jos. Schrijnen. Op deze kaart, met de verschillende dialect-

[p. 247]

benamingen voor ‘vlinder’ in Nederlands-Limburg, Zuidoost-Gelderland en Oost-Brabant, kan men zien waar bijvoorbeeld pepel, kapel, roevogel, roepepel, zomervogel, snuffel, pannevogel en wietvogel werd gezegd. In 1920 tekende Schrijnen bovendien als eerste een kaart waarop hij het verlóóp van de dialectgrenzen (‘isoglossen’ in vakjargon) in Limburg vastlegde. Dat de eerste isoglossenkaart juist voor Limburg is getekend, is niet zo vreemd: Limburg vormt een kruispunt van klankgrenzen. Door Limburg loopt de grens tussen ik en ich, tussen sl- en sjl- (sloon en sjloon voor ‘slaan’), en tussen de verkleinwoorduitgangen -je en -sje (peurtje en peurtsje voor ‘poortje’).

■ Symbolen

Na deze incidentele kaarten werd het dialectonderzoek van en in Nederland en Vlaanderen grootscheeps aangepakt. Tussen 1925 en 1982 verschenen maar liefst zestien delen van de Reeks Nederlandse dialectatlassen. Elk deel had betrekking op een bepaald Nederlands taalgebied, bijvoorbeeld Zuid-Oost-Vlaanderen. Voor iedere plaats werd op de kaart in fonetisch schrift de vorm geschreven die de informant had opgegeven. Dergelijke kaarten geven weliswaar precies de vormvariatie aan, maar ze zijn zeer onoverzichtelijk omdat je niet in één oogopslag kunt zien waar een bepaalde vorm voorkomt.

Een cartografische vernieuwing vormde de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland, waarvan tussen 1939 en 1972 negen afleveringen verschenen met 110 kaarten, voornamelijk woordkaarten. De kaarten van de Taalatlas bestrijken het hele Nederlandstalige gebied, waardoor de verbreiding van een verschijnsel direct duidelijk wordt. Belangrijker nog is dat op de kaarten niet langer woorden of klanken zijn geschreven, maar in plaats daarvan symbolen zijn gestempeld of gedrukt. Stel, de vraag is ‘Hoe noemt u in uw dialect een kies?’, dan wordt het antwoord kies bijvoorbeeld aangegeven met een cirkel, en tand - want ook die variant komt voor - met een driehoekje. Kleine taalverschillen worden samengenomen: of iemand nu tand met een korte of lange a uitspreekt, het blijft een driehoek.

Hoewel een symbolenkaart dwingt tot een zekere vereenvoudiging van de gegevens, zijn er altijd taalkundigen die toch proberen zo veel mogelijk gedetailleerde verschillen op de kaart weer te geven, bijvoorbeeld door bij elkaar behorende verschijnselen met subtiele kleurnuances en verwante symbolen van elkaar te onderscheiden. Zelfs zonder kleurnuances kan door een te gedetailleerde keuze van verschillende symbolen het voordeel van overzichtelijkheid van een symbolenkaart gemakkelijk tenietgedaan worden, zo blijkt uit de hieronder afgedrukte kaart uit de Morfologische atlas van de Nederlandse dialecten van het Meertens Instituut, waarop de werkwoordstam van de onbepaalde wijs, de verleden tijd en het voltooid deelwoord van het werkwoord varen in de verschillende Nederlandse dialecten is getekend. Het aantal variabelen is hier veel te groot voor een leesbaar kaartbeeld. Uit de kaart en legenda blijkt bijna alleen nog maar hoezeer deze werkwoordstijden van dialect tot dialect kunnen verschillen.

■ Vlakkenkaarten

Het leven bestaat uit keuzes maken en dat geldt ook bij het tekenen van kaarten. In de Dialectatlas van het Nederlands die deze maand verschijnt, hebben wij ervoor gekozen de verspreiding van taalverschijnselen op de kaart te tonen aan de hand van kleurvlakken. Het nadeel van dergelijke ‘vlakkenkaarten’ is dat die geen recht kunnen doen aan allerlei detailverschillen - maar dat is direct ook het voordeel ervan: vlakkenkaarten zijn uiterst overzichtelijk, zo blijkt uit de afgedrukte kaart van spijkerbroek, die is getekend door Jan Stroop. En om toch iets uitgebreider in te gaan op dat nadeel: met een vlakkenkaart kan de suggestie gewekt worden dat iedereen in het gebied dat in een bepaalde kleur is getekend, een en dezelfde taalvorm gebruikt. In de praktijk is dat dikwijls niet zo. Zo zegt natuurlijk niet iedere Rotterdammer bezjoer als afscheidsgroet - zie de kaart op het omslag. Midden in een gekleurd gebied zullen de afwijkingen in taalgebruik meestal het kleinst zijn, terwijl er in het gebied dat direct grenst aan een ander gekleurd gebied meer variatie in taalgebruik zal zijn. Maar een standaardvorm kan onverwacht overal opduiken. Overigens geldt hetzelfde voor symboolkaarten; als er voor een bepaalde plaats een symbool is ingetekend, betekent dat niets anders dan: de informant die wij toevallig in dit gebied hebben geraadpleegd, gebruikt deze taalvorm. Er wordt geen uitspraak gedaan over wat zijn buurman zegt, of zijn echtgenote of (klein)kind. En het is heel goed denkbaar, met name in overgangsgebieden tussen twee taalverschijnselen, dat zowel zijn buurman als zijn echtgenote en zijn (klein)kind iets anders zeggen. Iedere kaart is een verbeelding van de werkelijkheid en in zekere zin is iedere kaart ook een versimpeling - zelfs een vervorming - van de werkelijkheid.

Symbolenkaart: in het Nederlands taalgebied voorkomende stammen van het werkwoord varen, uit de Morfologische atlas van de Nederlandse dialecten.

De laatste decennia wordt er geëxperimenteerd met alternatieve manieren om gegevens op een kaart weer te geven door middel van moderne technieken. Zo worden er kaarten vervaardigd die de dialectgegevens met behulp van het computerprogramma Google Earth heel eigentijds op een lucht- of satellietfoto projecteren. Ook het berekenen van de ligging van de vlakken en grenzen op een kaart kan tegenwoordig via wiskundige computermodellen. Van al dit soort kaarten worden in de Dialectatlas voorbeelden gegeven. Maar daarvoor moet u de atlas zelf maar raadplegen.

Dialectatlas van het Nederlands van Nicoline van der Sijs e.a. is een uitgave van Bert Bakker (gebonden, 360 blz., introductieprijs €39,95, zie ook pagina 250).