Onze Taal. Jaargang 80

[p. 228]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Hersenen/hersens

? Kun je in plaats van hersenen ook hersens gebruiken?

! Hersenen en hersens zijn allebei goede woorden, maar ze kunnen niet zomaar door elkaar worden gebruikt. Hersens is wat minder formeel dan hersenen; in een medische tekst zal bijvoorbeeld niet zo snel worden gesproken over ‘een gezwel in de hersens’. Ook de grote hersenen en de kleine hersenen zijn vaste medische begrippen.

In minder formeel (en vooral: niet-medisch) taalgebruik heeft hersens veelal de betekenis ‘verstand’ of ‘hoofd’: ‘Hij pijnigde zijn hersens’, ‘Gebruik toch je hersens!’, ‘Ze sloegen elkaar de hersens in.’ In deze zinnen past hersenen minder goed.

Ik ben erop gek / er gek op

? Je kunt zeggen ‘Ik ben er verslaafd aan’ en ‘Ik ben er gek op.’ Ook ‘Ik ben eraan verslaafd’ is mogelijk. Waarom kan ‘Ik ben erop gek’ dan niet?

! Waaróm dat niet kan, is niet precies duidelijk, maar het verschil zit hem vooral in de vorm van het woord. Gek en verslaafd zijn allebei een bijvoeglijk naamwoord, maar verslaafd is van oorsprong een voltooid deelwoord. En bijvoeglijke naamwoorden die de vorm hebben van een voltooid deelwoord, bieden meer mogelijkheden wat de zinsvolgorde betreft:

- Ik ben eraan verslaafd. /
Ik ben er verslaafd aan.
- Ik ben eraan verslingerd. /
Ik ben er verslingerd aan.
- Ik ben op jou verliefd. /
Ik ben verliefd op jou.

De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) noemt dit soort woorden ‘pseudo-deelwoorden’, en zegt dat deze vaak zowel voor als achter een voorzetselbepaling kunnen staan in zinnen zoals de bovenstaande. Een voorzetselbepaling is een woordgroep die bestaat uit een voorzetsel en een naamwoordgroep (een persoonlijk voornaamwoord, of een zelfstandig naamwoord met een lidwoord en/of bijvoeglijk naamwoord ervoor) of uit het woord er, daar, hier of waar en een voorzetsel.

‘Gewone’ bijvoeglijke naamwoorden staan vrijwel nooit direct achter een voorzetselbepaling: zinnen als ‘Ik ben erop gek’ en ‘Ik ben op jou dol’ klinken voor niemand normaal. Ook ‘gewone’ voltooide deelwoorden (die echt als voltooid deelwoord gebruikt worden) kunnen lang niet altijd op beide plaatsen in de zin staan: ‘Ik ben ervoor gevallen’ kan niet worden veranderd in ‘Ik ben er gevallen voor.’

ROC/roc

? Wordt de afkorting van regionaal opleidingencentrum met hoofdletters of met kleine letters geschreven?

! De afkorting roc wordt met kleine letters geschreven als ze als gewoon woord in een tekst voorkomt: ‘Zij werkt op een roc.’ Maakt de afkorting deel uit van een eigennaam, dan zijn hoofdletters gangbaar: ROC Friese Poort, ROC Midden-Brabant.

De vuistregel voor de schrijfwijze van afkortingen is: afkortingen van namen krijgen hoofdletters (ANWB, V&D, NL), afkortingen van gewone woorden en woordgroepen krijgen kleine letters (pc, tv, mkz). Ook de meeste aanduidingen voor onderwijstypen vallen onder de gewone woorden: havo, hts, hbo, vmbo-t, en zo ook roc.

Het ROC Mondriaan in Den Haag kiest in zijn logo voor kleine letters.
Foto: Onze Taal

Antedateren/antidateren

? ‘We zullen de rekening antedateren’ of ‘We zullen de rekening antidateren’: wat is juist?

! Volgens alle spellinggidsen en woordenboeken is zowel antedateren als antidateren juist; al in 1864 stonden beide vormen in Van Dale. Antedateren/antidateren betekent dat een document voorzien wordt van een datum die al voorbij is.

Wie Latijn kent, zal waarschijnlijk eerder geneigd zijn antedateren te schrijven: ante betekent in die taal namelijk ‘voor, eerder’. Het zit bijvoorbeeld in ante meridiem (‘voor de middag’ - bekend van de afkorting a.m.). En anti wordt in het Nederlands doorgaans in de betekenis ‘tegen’ gebruikt, zoals in anticonceptie en antivriesmiddel.

Alleen komt ante-/antidateren niet uit het Latijn, maar uit het Frans, en daar is al eeuwen antidater het gangbare woord. En dát heeft dan weer wel Latijnse wortels: verwarrend genoeg werd anti in het Latijn soms als variant van ante gebruikt. Het zit bijvoorbeeld in anticipare, dat eigenlijk ‘van tevoren nemen’ betekende en vervolgens ‘vooruitlopen op’, oftewel ‘anticiperen’. Ook in andere talen komt anti voor in de betekenis ‘voor’, zoals in het Italiaanse woord antipasto: ‘voorgerecht’.

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) is de ‘geleerde, etymologische spelling’ antedateren later ontstaan dan antidateren. Tegenwoordig zijn de twee vormen uitwisselbaar; ze worden ongeveer even vaak gebruikt.

Onbestaanbaar

? Ik kom nogal eens het woord onbestaanbaar tegen. Is dat wel een goed woord?

! Ja, onbestaanbaar (‘onmogelijk, ongeldig’) is een goed woord. Alle hedendaagse woordenboeken vermelden het, evenals de tegenhanger bestaanbaar. De eerste editie van Van Dale (uit 1864) omschreef het als ‘niet kunnende bestaan; niet overeen te brengen (met), strijdig (met)’.

De n in dit woord lijkt misschien een beetje onlogisch. In woorden als denkbaar en beschikbaar is immers de stam van het werkwoord gebruikt (denk, beschik); naar analogie daarvan zou je onbestabaar verwachten. Maar afleidingen van werkwoorden die op -staan, -slaan, -gaan, -zien of -doen eindigen, behouden vaak de n van dat werkwoord: afzienbaar, ondoenlijk, onverslaanbaar.

Wat er verder nog opvallend is aan onbestaanbaar, is dat het achtervoegsel -baar doorgaans alleen met overgankelijke werkwoorden wordt gecombineerd: woorden die een lijdend voorwerp bij zich kunnen hebben, zoals betalen. En bestaan is niet overgankelijk, in elk geval niet in de hier bedoelde betekenis. Toch zijn er ook onovergankelijke werkwoorden waarvan een bijvoeglijk naamwoord op -baar is afgeleid; twee andere voorbeelden zijn brandbaar en vloeibaar.

Meer taaladvies?

Op www.onzetaal.nl worden zo'n 1600 taalkwesties besproken. De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon).