Onze Taal. Jaargang 80

[p. 181]

[Nummer 7/8]

[p. 184]

Jan Erik Grezel
Speuren in de krochten van je woordenschat
Het cryptogram als taalacrobatiek

Voor tienduizenden Nederlanders is een weekend of een zomervakantie niet compleet zonder cryptogram. Maar een handjevol fanatiekelingen wil méér. Zij vullen er dagelijks een in. Of ze nemen deel aan toernooien, zoals het NK ‘Scrypto’ dat onlangs weer gehouden werd. Wat bezielt hen? En hoe pakken zij zo'n cryptogram aan? Een middag tussen het keurkorps van de vaderlandse puzzelwereld.

Het Nederlands kampioenschap Scrypto in Amsterdam.
Foto's: Godelieve Brinkhof

‘Ik zag het circuit van Zandvoort niet. Daardoor miste ik te veel kruisende letters en bleef ik hangen met de verticalen.’ Rien Verbeek (56) staat nahijgend als een profsporter de pers te woord. Zojuist is de eerste ronde gespeeld van het Nederlands kampioenschap cryptogrammen oplossen. Verbeek ging van start als gedoodverfde winnaar, maar hij is in de eerste manche lelijk onderuitgegaan. Bij de omschrijving ‘Plaatselijk netwerk waar het hard tegen hard gaat (7+3+9)’ kwam hij niet op circuit van Zandvoort. Zijn rivale Ida Muller heeft de koppositie ingenomen. In de tweede en derde ronde kan Verbeek nog terugkomen.

Het is een zonnige zaterdagmiddag in het voorjaar. Een uur geleden is de Hella Haasse-zaal van de openbare bibliotheek in Amsterdam volgestroomd voor de finale van het nationale kampioenschap ‘Scrypto’. Die laatste term staat voor de speciale kwaliteitscryptogrammen die al meer dan veertig jaar op zaterdag in NRC Handelsblad verschijnen. Via internet zijn zes voorronden gespeeld met honderden deelnemers. Daaruit zijn de 25 snelste crypto-oplossers naar voren gekomen. Vandaag maken zij uit wie zich de allerrapste mag noemen.

Er worden drie ronden gespeeld van een half uur. In elke ronde moeten de kandidaten de oplossingen vinden van zo'n twintig cryptische omschrijvingen en die invullen in een puzzeldiagram. Dadelijk buigen de deelnemers zich over woordraadsels als ‘Planten die huiduitslag veroorzaken (9)’ (dat cijfer wil zeggen: negen letters) en ‘Daar kun je heel chic winkelen, al vind je er enkel elektronica (2+2+2)’ (drie woordjes van twee letters). Sommigen vullen het vrijwel direct in: respectievelijk netelroos en in de pc. Heb je die woorden gevonden, dan weet je al bepaalde letters van andere oplossingen en begint het echt te stromen.

‘Het is topsport’, zegt Jelmer Steenhuis, die elke week het Scrypto voor de zaterdagkrant maakt. ‘En de absolute top, onder wie Verbeek en Muller, ligt mijlenver voor op het peloton.’

■ Dirigent

In de wereld van de woordpuzzels vormt het cryptogram de koningsklasse. Maar op dit NK geen haat en nijd tussen de titelkandidaten; de sfeer is gemoedelijk. Links en rechts hoor ik hartelijke begroetingen: velen kennen elkaar van de vorige edities. En wie hier louter wereldvreemde woordgekken en monomane misantropen verwacht aan te treffen, komt ook bedrogen uit. Ik zie vooral gewone mensen van rond de vijftig. Ida Muller is apotheker in Castricum. Zij eindigde de vorige keer als tweede. Haar man en dochter zijn als supporters meegekomen. Rien Verbeek uit Wijk bij Duurstede is in het dagelijks leven muziekleraar op een middelbare school en dirigent van een amateurorkest. Herman ten Brink, bij de voorronden derde en daarmee kanshebber voor het goud, is organisch chemicus in Rotterdam.

[p. 185]

Wat deze mensen gemeen hebben, is het plezier in het oplossen van een cryptogram. De meeste uitblinkers doen dat dagelijks, Ten Brink alleen op zaterdag. ‘Rustig wakker worden, krantje erbij. Eerst het cryptogram uit de Volkskrant, dan de puzzel van De Groene Amsterdammer. En tot slot het Scrypto in de NRC.’

■ Geestelijk vader

In de eerste ronde wordt het Ten Brink toevallig makkelijk gemaakt. Twee horizontaal: ‘Samenwerking die als vanzelf gaat in de wetenschap (10+6)’. Hij komt al snel op het hem beroepshalve wel héél vertrouwde organische chemie. Maar niet altijd liggen de oplossingen zo voor het oprapen. Hoe pakt hij het normaal gesproken aan? ‘Ik weet niet waar het vandaan komt, het flitst ineens door je hoofd.’ Verbeek is wat concreter: ‘De antwoorden vallen erin. Natuurlijk moet je associatief denken, zo veel mogelijk betekenissen met elkaar in verband brengen en dus ook een grote woordenschat hebben. Verder is oefening en ervaring belangrijk. Ik doe het vanaf mijn vijftiende. Het helpt ook als je de stijl van de ontwerper kent.’

Al bijna 25 jaar is die ontwerper in het geval van het Scrypto de jurist Jelmer Steenhuis. En een eigen stijl heeft hij. Steenhuis' puzzels onderscheiden zich duidelijk van de traditionele cryptogrammen, waarbij veel gewerkt wordt met anagrammen (woorden met door elkaar gehusselde letters: ‘Een schrift noest beoefenen’ = steno), andere talen (‘Een Britse grap is Frans fataal geworden’ = funest) en losse letters (‘de eerste’ = a). (Zie ook het kader op de volgende bladzijde.) Bij het Scrypto gaat het vooral om bijzondere associaties, dubbele betekenissen en een spel met letterlijk en figuurlijk: ‘Werkeloze folteraar (13)’: duimendraaier. En steeds vaker is de oplossing een vaste combinatie van woorden. ‘Zo slim heb je de krant bij voorkeur (4+3+8)’: niet van gisteren.

Het Scrypto bestaat al van voor de fusie van NRC en Algemeen Handelsblad (1970), al heette het toen ‘NRCryptogram’. Steenhuis: ‘Jarenlang is het door H.A. Scheltes gemaakt. Hij geldt als de geestelijk vader van het Nederlandse cryptogram. Na zijn dood in 1987 nam ik het over. Toen was het voor mij nog een hobby, waar ik naast mijn advocatenwerk alleen 's nachts tijd voor had.’ Maar het groeide uit tot zijn hoofdwerk met een professionele organisatie. ‘Studio Steenhuis’ - vier medewerkers, gevestigd in een pand aan de Amsterdamse Herengracht - maakt allerlei breinbrekers, zoals de dagelijkse actualiteitenpuzzel voor Nrc.next en NRC Handelsblad en de wekelijkse kennispuzzel en beeldpuzzel voor Vrij Nederland. Maar het Scrypto blijft het kroonjuweel. Het is ook een voorbeeld gebleken voor veel andere kwaliteitscrypto's in Nederland.

■ Gram

Voor tienduizenden Nederlanders is het weekend niet compleet als er niet nagedacht kan worden over opgaven als ‘Lopend vuurtje (12)’. Het plezier van deze hersengymnastiek schuilt in het reconstrueren van de talige gedachtekronkel van de maker: ‘lopend vuurtje’ - iets met gerucht of is dat te makkelijk? Hé: burengerucht is twaalf letters. Maar wat heeft dat met lopen te maken? Niets. Welke andere aanknopingspunten zijn er? Misschien moeten we het letterlijk opvatten? Vuur waar iemand mee loopt, een fakkel? Ja! Fakkeldrager, twaalf letters!’ Bij zo'n vondst voelt de puzzelaar een schouderklopje van z'n eigen hand.

Hoe omschrijft Steenhuis zelf het specifieke van zijn Scrypto's? ‘Het gaat om associaties bij woorden en uitdrukkingen, maar niet de meest voor de hand liggende.’ Wat zou hij dan bijvoorbeeld bij het woord cryptogram voor omschrijving bedenken? Zonder aarzeling: ‘“Verborgen woede” of zoiets. Ik zou afzien van gram in de betekenis van “gewicht”, omdat die betekenis de eerste is waar je aan denkt.’ Wat zijn de leukste vondsten? ‘Het is prachtig als je een woord omschrijft in een betekenis die het niet heeft, maar die het gehad zou kunnen hebben. Bijvoorbeeld: “Onverbeterlijk, zeven letters”. De oplossing is perfect. En die kun je ook omdraaien: “Perfect” als omschrijving geven voor het woord onverbeterlijk.’

Scrypto-ontwerper Jelmer Steenhuis: ‘Het gaat om associaties bij woorden en uitdrukkingen.’
Foto: Onze Taal

Niet iedereen is het gegeven om een sluitend cryptogram te maken. Waarom zijn sommige cryptogrammenpuzzels slecht? ‘Dat ligt bijvoorbeeld aan de vorm, met drie “dooie”, dat wil zeggen niet-kruisende, letters aan het eind van een woord. Dat oogt niet alleen lelijk, maar puzzelaars moeten het dan ook doen zonder extra hulpletters. Óf de omschrijving rammelt. Vaak kiezen amateurs té voor de hand liggende woorden en bijbehorende omschrijvingen. Als de oplossing klok is, gebruiken ze “klepel” in de omschrijving. Dat is te simpel, omdat klepel altijd in combinatie met klok voorkomt.’

Ziet Steenhuis een overeenkomst tussen maker en oplosser? ‘Ja, beiden bezitten het vermogen om allerlei verbanden tussen woorden te leggen. Je moet daarboven de luiken helemaal openzetten. Probeer direct in verbinding te staan met je optimale creativiteit op taalgebied.’

■ McDrive-meals

We worden gemaand ons te verzamelen voor de tweede ronde. Iedereen neemt weer plaats aan de tafeltjes. ‘Drie, twee, één - start!’ Geritsel van papier. Daarna de gespannen rust van een examenzaal. Bedaard gekuch, hier en daar krast een potlood, soms gevolgd door wild gegom. Bij de tweede puzzel reken ik uit dat de deelnemers nauwelijks één minuut per te vinden woord hebben. Ik pieker minutenlang over 13 horizontaal,

[p. 186]

‘McDrive-meals werken als een sterk zuur (9)’, en kom er niet uit. Ten Brink is nu als eerste klaar, op de voet gevolgd door Verbeek. Ida Muller zit helemaal vast en levert na een half uur een bijna blanco puzzel in. Ook 13 horizontaal (wegvreten) heeft ze niet gevonden. Ze is op forse achterstand gezet. Een podiumplaats is dit jaar verkeken.

In de laatste pauze is er gemor over opgave 12 horizontaal uit de tweede ronde: ‘Het hele orkest volgt het hout (5)’. Oplossing: noten. Geen sterke, sluitende omschrijving, volgens sommigen. Heeft Steenhuis ooit echt geblunderd? ‘Ik heb vroeger in mijn jeugdige overmoed weleens te beladen woorden gekozen, zoals concentratiekamp. Heel begrijpelijk dat dat mensen gekwetst heeft. Ook een cryptische omschrijving voor kruiswoordraadsel waarbij ik verwees naar de kruiswoorden van Jezus. Hetzelfde geldt voor een gek figuur slaan met in de omschrijving een zinspeling op iemand met een psychiatrische aandoening. Ik ben wat voorzichtiger geworden, maar mensen lopen tegenwoordig ook niet meer zo snel te hoop. Afgezien van die beladen woorden is er ook weleens discussie over omschrijvingen. In de voorronden hadden we de opgave “Ober” met als oplossing aannemer. Dat vind ik nou een schoolvoorbeeld van een mooie Scrypto-omschrijving. Maar er kwam wel protest van mensen die aangever ook goed vonden. Toch konden we hun geen gelijk geven. Aannemer is precies de goede oplossing vanwege de kreet “Aannemen!” die vroeger werd gebruikt om de aandacht te trekken van het bedienend personeel.’

‘Gedisciplineerde Rotterdammer (8)’, daar heb ik geen minuut voor nodig: Spartaan natuurlijk.

■ Prachtige tegenstelling

Wat voor ontwikkelingen heeft het Scrypto doorgemaakt? ‘Het gaat tegenwoordig iets meer richting kennispuzzel. Daarbij moet je culturele kennis en associatief taaldenken combineren. Bijvoorbeeld: “Een museum in New York heeft een muzikale vestiging in Texas”: Whitney Houston. De vorm van de puzzel is in de loop der jaren ook veranderd. We hebben de symmetrie verlaten, het is nu een “vrij” diagram, waarbij de vorm niet per se de keuze van de woorden bepaalt, maar eerder andersom: de gekozen woorden bepalen de vorm van het diagram. Maar inhoudelijk zit er niet veel rek meer in. We hebben een databank met 25.000 opgaven opgebouwd. Bijna alles is al een keer langs geweest. Door nieuwe omschrijvingen, bijvoorbeeld met leenwoorden en neologismen, moeten we proberen om het fris te houden. Neem het woord wetsuitlegging, daar kun je een mooie omschrijving bij bedenken. Het is te lezen als een juridische samenstelling, maar ook als twee Engelse leenwoorden: wetsuit en legging. Of denk aan een neologisme als meestamper, een combinatie van meest en amper, wat natuurlijk een prachtige tegenstelling is.’

■ Beker

De derde en laatste ronde doe ik, buiten mededinging, flink mee. ‘Gedisciplineerde Rotterdammer (8)’, daar heb ik geen minuut voor nodig: Spartaan natuurlijk. En ‘Pessimistische omgeving (15)’ zie ik voor mijn doen ook snel: depressiegebied. Ik krijg bemoedigende knikjes van de surveillanten. Maar bij de omschrijving ‘Bus (8+6)’ blijf ik te lang hangen. Zulke ultrakorte aanwijzingen zijn vaak het moeilijkst. Ik probeer, de woorden van Steenhuis indachtig, alle sluizen open te gooien: bus, bus - dat heeft natuurlijk niets met een gewone bus te maken. Buskruit? Kom ik niet verder mee. Zou het iets uit de wielersport zijn? Daar is bus het woord voor een groepje geloste renners die in een bergetappe proberen binnen de tijdslimiet te finishen. Ik speur in de krochten van mijn lexicaal geheugen, maar nergens zie ik een glinstering die naar een oplossing leidt. Als er wordt afgeteld voor het einde, heb ik dit Scrypto voor driekwart ingevuld, maar ‘Bus (8+6)’ heb ik niet gevonden. De oplossing blijkt de mooiste van de middag: zwerende vinger.

De punten worden berekend. Steenhuis neemt het woord. Het brons is voor de betrekkelijke outsider Jaap Damsma. Herman ten Brink is tweede geworden. Dan weet iedereen wie eerste is. Rien Verbeek is met recht de Michael Schumacher onder de cryptogrammers. Wéér gaat de beker mee naar Wijk bij Duurstede.

Crypto's voor dummy's

Voor heel wat puzzelaars blijft het cryptogram met raadselen omgeven. Zij houden het bij hun ‘gewone’ kruiswoordpuzzel of doorloper. Maar dat zijn voor cryptogramliefhebbers wat een potje pesten voor fanatieke bridgers is. Toch is het principe van het cryptogram eenvoudig: het te vinden woord is niet regelrecht uit de omschrijving af te leiden zoals bij een kruiswoordraadsel (‘Hoofdstad van Italië (4)’) maar zit ‘verborgen’ in de omschrijving.

Cryptogrammen zijn er in vele soorten en maten. Er is niveauverschil, maar er is vooral een belangrijk onderscheid in de manier waarop het woord ‘verstopt’ is. Een van de simpelste vormen is het anagram oftewel de letteromzetting. ‘Kunstenaarsruimte voor een relatie (7)’: atelier. Een andere vorm is die waarbij in de omschrijving ‘niets’ voor de o staat, of ‘u’ voor ge: ‘Niets in de grove mond om te lezen (4)’: boek. Zo zijn er nog wel vijftien varianten waarbij het meer om de vorm dan om de betekenis gaat. Maar de ware cryptofanaat wil een hersenkraker waarin met dubbele betekenissen wordt gegoocheld: ‘Schuld door schaamte (4)’: rood. Of waar het oplossen aankomt op een gedachtetwist: ‘Moordbrigade (16)’: opruimingsdienst. Daarvoor kun je terecht in de eredivisie van het cryptogrammen: de puzzels in onder andere NRC Handelsblad (het Scrypto), de Volkskrant en De Groene Amsterdammer.

In dat laatste weekblad verscheen in 1949 het eerste vaderlandse cryptogram, dat overigens nog bol stond van de anagrammen. In de jaren die volgden, zou het Nederlandse cryptogram zich ontwikkelen tot een puzzel die uniek is in de wereld, zoals dr. H.J. Verschuyl (puzzelnaam van de taalkundige prof. dr. H.J. Verkuyl) omstandig uitlegt in Het geheim van de puzzel (2005). Hij schetst hoe in de beginjaren de nadruk nog ligt op de vorm. De laatste twintig jaar heeft de betekenis de overhand gekregen.

Vandaag de dag heeft ‘het crypto’ een eigen cultuur, met clubs en websites. De bekendste is Jaspers cryptogrammensite. Gingen vroeger in de loop van het weekend de puzzelaars via telefoon, fax of bittertafel in overleg over de oplossingen, voor de luie puzzelaar van nu biedt internet uitkomst. Oplossingen zijn al te vinden nog voor de krant of het weekblad in de bus valt.

[p. 187]

Steenhuis' crypto

Studio Steenhuis maakte in de aanloop naar het NK Scrypto een cryptogram waarin veel oplossingen met taal en communicatie te maken hebben. De oplossing vindt u op bladzijde 215.

Horizontaal

2. Stoornis waar niemand wat aan kan doen (6)

6. Niet pips (9)

7. NK Scrypto (9)

8. In de stijl van e-mail (10)

9. Kun je per tien krijgen (7)

11. Piano-examen (5)

Verticaal

1. Gingen in een verkeerde vervoeging door de lucht in het bos (8)

3. Troost voor puzzelaars (11)

4. Beroepsfamilieleden (11)

5. Leenwoorden (6)

7. Kabelomroep (4)

10. Die manschappen zijn niet meer fris (3)

© www.studiosteenhuis.nl / www.scrypto.nl