Onze Taal. Jaargang 80

[p. 159]

Guus Middag
Zong
Je eigen kamer

Waarom zingt Eva de Roovere ‘Jij is lastig’ en ‘fantastig’? En de jongens van Opgezwolle ‘proef die woofer’? En hoe komt het dat dit zo bijzonder klinkt? In zijn rubriek ‘Zong’ staat Guus Middag stil bij de taal en de poëzie die te horen is in allerlei Nederlandstalige liedjes, oud en nieuw.

Dit heb ik altijd een heel geheimzinnige titel gevonden: Lieder ohne Worte. Liederen zonder woorden: hoe kan dat nou? Het is net zo raadselachtig als een schilderij zonder verf, een toneelstuk zonder personages, een som zonder getallen. Als je nog even doordenkt (een web zonder draden, een gat zonder rand) kom je zo in de zuivere mystiek. De mysterieuze titel is verzonnen door Jakob Ludwig ‘Felix’ Mendelssohn Bartholdy (1809-1847), in een brief van 15 juni 1832, voor een reeks korte pianostukken die hij vanaf 1830 was gaan componeren. Miniaturen, 48 in totaal. Kort, sfeervol, ‘gevoelig’, zo worden ze wel omschreven. Ook wel als ‘romantisch’, ‘lyrisch’, ‘poëtisch’ en ‘zangerig’. In sommige van deze stukken is de stemming zó sterk aanwezig dat ze later een titel hebben gekregen, zij het niet van de componist zelf. Het waren dan wel liederen zonder woorden, maar aan sommige kon je horen dat ze over de lente gingen, of over de jacht, dus die kregen bijnamen als ‘Het lentelied’, ‘Het jagerslied’, ‘Treurmars’, ‘Wiegelied’ of ‘Venetiaans gondellied’.

Muziek die iets tevoorschijn roept, klank die op het punt staat woord te worden - dat is wat de romantische componisten graag wilden. Zoals omgekeerd de romantische dichters altijd graag wilden dat hun gedichten zich los gingen maken, in hoger sferen verzeilden en verijlden en opgingen in muziek. Dichter Martinus Nijhoff: ‘stuivende sneeuw, o lied! - ik adem hijgend / een ijskoud licht in, en mijn woorden, stijgend, / zingen zich los van hun beteekenissen.’ Dichter Paul Verlaine: ‘De la musique avant toute chose.’

■ Intact

Aan dat idee van in betekenis neerslaande klanken en zich van hun betekenis loszingende woorden appelleerde Mendelssohn Bartholdy met zijn Lieder ohne Worte. En het is dan ook niet zo vreemd dat er zich een kleine twee eeuwen later bij de Nederlandse tekstdichter Jan Rot, toen hij droevig was en luisterde naar een van Mendelssohns woordloze liederen, vanzelf woorden begonnen aan te dienen. Zijn vader was overleden, en hij miste hem, en hij luisterde naar opus 30, lied 1, Andante espressivo (Es-groot), uit 1835. Toen begon hij zijn vader vanzelf aan te spreken: ‘Hoelang ben jij al niet meer hier? / Een week, drie maand, al jaren? / Angst dat ik je ooit vergeet / die kan ik je nu al wel besparen. / Je bewaart je eigen kamer.’

Jan Rot: woorden zonder lied, tekst zonder stem.
Foto: JanRot.nl

Het is een eenvoudige tekst, op een eenvoudig gegeven: ik weet niet eens hoelang je dood bent, zo dichtbij voel je nog, maar ook als je al heel lang dood zou zijn, hoef je je geen zorgen te maken, want je kamer zal ik altijd intact voor je houden. De achterliggende gedachte, hoe kinderlijk misschien ook, lijkt mij: dan kun je elk moment weer terugkeren, mocht die gelegenheid zich voordoen. Zo blijft Rot, op de melodie van het woordloze lied, doorpraten tegen zijn vader. En zo brengt hij hem als het ware dichterbij, tot ze samenvallen. Hij wil niet dat het verdriet slijt, in de loop der jaren, zoals de mensen zeggen. Hij koestert juist zijn verdriet, ‘die pijn is van ons samen’. Hij draagt de kleren van zijn vader. Hij luistert naar diens platen. En hij scheldt ‘op de wereld / die ons heeft verlaten’ - alsof hij er zelf ook al niet meer bij hoort.

■ Hart

Naarmate het lied vordert, komen vader en zoon steeds dichter bij elkaar. Eigenlijk zegt de zoon hier, in allerlei varianten: ik laat je nooit meer los. En daarvoor kiest hij het hele lied door het beeld van de kamer: ‘Wij zijn nog altijd samen. / En al zou ik verhuizen, / al zou ik verbouwen, / jij houdt je eigen kamer.’ Het is niet moeilijk hier de symboliek te zien. Ook een hart heeft kamers. Met die kamer in het huis is een plaats in het hart bedoeld. De zoon zal altijd een plek in zijn hart bewaren voor zijn oude overleden vader.

Hoe zouden deze woorden, op de melodie van een lied zonder woorden, klinken? We weten het niet, want het lied is nog nooit uitgevoerd. De tekst is opgenomen in de dikke bundel Meesterwerk (2011), waarin Jan Rot al zijn vertalingen en hertalingen van klassieke liederen mét woorden heeft opgenomen. Daar staat dit gedicht ergens eenzaam tussen - woorden zonder lied, tekst zonder stem. Misschien moet dat ook maar zo blijven. Dat is in de geest van de romantici. Zoek een uitvoering van Mendelssohns Lieder ohne Worte, opus 30, nummer 1, en luister. Leg deze tekst van Rot ernaast en lees. Tussen de regels van de tekst weeft zich dan vanzelf een melodie. Tussen de noten van de muziek doemen dan vanzelf letters op. Vader en zoon, lied en woorden - ieder voor zich en toch ook ‘nog altijd samen’.