Onze Taal. Jaargang 80

[p. 134]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Tussen berg en molshoop

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Verwend met bergen en heuvels zijn we als bewoners van de Lage Landen niet. Toch laten veel plaatsnamen zien dat er in het verleden een verrassend groot aantal woorden bestond voor verschillende soorten heuvels - vaak niet veel meer dan groot uitgevallen molshopen. Over plaatsnamen met woorden als heuvel en duin hoeven we het hier niet te hebben - die woorden zijn inzichtelijk en vormen springlevende bestanddelen van onze woordenschat.

Maar hoeveel mensen weten nog wat een ‘donk’ is? Geologen noemen het ‘een enkele meters hoge pleistocene opduiking te midden van het veen’. Het gaat daarbij meestal om heuvels die in de laatste ijstijd zijn ontstaan. Dergelijke heuvels werden in Nederland destijds soms gevormd doordat de wind het zand van de net ontdooide, kale vlakten op sommige plaatsen deed opwaaien, soms doordat een gletsjer er keileem achterliet - een mengsel van keien, grind, zand en leem.

■ Berg

Het woord donk komt veel voor in plaatsnamen bezuiden de grote rivieren: Beek en Donk, Raamsdonk. Ten noorden van de grote rivieren spreekt men van een ‘berg’, zoals in het geval van het Zuid-Hollandse dorp Bergambacht, waarvan het oudste deel op een hoogte ligt. Veel donk-namen bevatten een plant- of diernaam die iets over de plaatselijke toestand zegt. Daar waar Hazeldonk ligt, groei(d)en hazelaars, op de Visdonk leefden - nee, geen vissen, maar bunzings (visse was het Middelnederlandse woord voor deze diersoort).

Kasteel Nederhorst, in Nederhorst den Berg; horst betekent ‘met bomen begroeide heuvel’.
Foto: Guus Pauwels

Verdwenen uit onze dagelijkse woordenschat is ook het woord horst (‘met bomen begroeide heuvel’). Zo'n horst is nog goed te zien in het plaatsje Nederhorst den Berg. Deze naam is geen tautologie, want het plaatsje is ontstaan uit twéé nederzettingen: de oudste op een ‘berg’ (een 5,5 meter hoge donk, uit keileem ontstaan), de jongste op een ‘horst’ (hier staat het plaatselijke kasteel).

■ Vuilnisbelt

Van natuurlijke óf kunstmatige oorsprong is de ‘hil’. Het woord maakt een Engelse indruk, maar is beslist geen leenwoord - wel hebben hil en hill dezelfde etymologische ‘voorouder’. Piershil, in de Hoeksche Waard, was de heuvel van een zekere Pier (een verkorting van Pieter). Deze ‘hil’ werd waarschijnlijk gebruikt als vliedberg: een kunstmatig aangelegde verhoging in het landschap waarop je bij hoogwater je toevlucht zocht. Dat wordt nog waarschijnlijker als men bedenkt dat het Woordenboek der Nederlandsche Taal nog in 1904 meldde dat hil op de Zuid-Hollandse eilanden een gangbaar dialectwoord was voor een vliedberg. Erg opvallend was de hil van Pier overigens niet. Pas in 2005 werd de precieze ligging ontdekt - in een perenboomgaard.

Maar niet alle ‘hillen’ zijn heuvels. Verwarrend genoeg is er ook een woord hil dat precies het tegenovergestelde betekent: ‘laagte, moerassige plaats’. Dit tweede hil komt bijvoorbeeld voor in de plaatsnaam Hilakker (gemeente Gemert-Bakel, Noord-Brabant).

Een andere heuvel die zowel van natuurlijke als van kunstmatige oorsprong kon zijn, was de ‘belt’, een woord dat in alledaagse taal alleen nog voortleeft in vuilnisbelt. Een belt was soms identiek met een donk. Dat geldt bijvoorbeeld voor het gehucht De Belt in Overijssel. Maar het Noord-Hollandse Belt, op het voormalige eiland Wieringen, is gebouwd op een ‘gewone’ heuvel die níét omringd was door veenmoeras. Belt is een klinkervariant (in jargon ook wel ‘ablaut-variant’ genoemd) van de woorden bult (nog gangbaar) en bilt (bekend van de plaatsnaam De Bilt).

■ Wit zand

Púúr kunstmatig van oorsprong zijn de heuveltjes waarnaar in Zeeuws-Vlaanderen en het aangrenzende deel van België Munte en De Munte zijn genoemd. Net als de ‘hillen’ waren dat oorspronkelijk vliedbergen. De naam (De) Munte komt van het Latijnse montem, een verbogen vorm van mons (‘berg’).

Een speciaal woord hadden we vroeger ook voor een zandige heuvelrug, namelijk haar. De plaatsnaam Haren betekende ‘bij de zandige heuvelruggen’. Sommige van die zandruggen waren al vroeg begroeid geraakt, bijvoorbeeld met eiken (Ekehaar, in Drenthe) of met elzen (Ellertshaar, ook in Drenthe); elder of eller was Drents dialect voor ‘els’. Toen dit dialectwoord in onbruik was geraakt, ontstond de associatie met een mythische reus, genaamd Ellert.

En als zo'n ‘haar’ in de tijd van de naamgeving (nog) níét begroeid was, kunnen we uit de naam af en toe nog de kleur van het zand achterhalen. Die was soms bruin (Bruinehaar, Overijssel), soms wit (Witharen, zelfde provincie). Dat het zand van Witharen werkelijk wit was, is op één plek nog duidelijk te zien. Daar liggen tussen het gras tientallen spierwitte molshopen - het zand ligt kennelijk direct onder het oppervlak. En als je je ogen half dichtknijpt en die molshopen in je verbeelding twintig keer vergroot, weet je vrij precies hoe de heuvels van Witharen eruitzagen in 1533, toen de naam voor het eerst in een document genoemd werd.