Onze Taal. Jaargang 80

[p. 18]

Gaston Dorren
Onze taal is de beste [1]
De weelde van onze verkleinwoorden

Onze taal is helder én subtiel, eenvoudig én rijk. Ook rijmen, tellen en schelden kunnen we als de beste. Dat we een hoge dunk hebben van het Nederlands, is dus terecht. Of toch niet? Gaston dorren zal onze taal in een nieuwe serie vergelijken met de talen van de rest van Europa.

Wat kan het Nederlands toch veel nuances uitdrukken. Alsof onze woordenschat al niet weelderig genoeg is, kan een flink deel van de woorden ook nog eens verkleind worden. Een ‘huisje’ is meteen veel gezelliger dan een ‘huis’; een ‘huiske’ of ‘huissie’ trouwens ook. Een ‘groentje’ dat een ‘blauwtje’ loopt, gaat er ‘stilletjes’ vandoor - geweldig toch? Frans, Engels en Duits staan hier met de mond vol tanden. Ja, toch?

Nou ja, niet helemaal. Het Duits kán het wel, getuige Brötchen (‘broodjes’) en Fräulein (‘juffrouw’, letterlijk ‘vrouwtje’), maar houdt zich vaak in: Mannschaft verkleinen tot Mannschäftchen druist niet alleen in tegen de nationale trots, maar ook tegen het taalgevoel. Zuid-Duitsers kennen op dat punt minder remmingen, met hun hallöchen (‘hallootjes’) en dankele (‘dankjewelletje’ of, in Vlaanderen echt gebruikt: mercikes).

Het Frans en het Engels hebben het de afgelopen eeuwen vooral áfgeleerd, dat verkleinen. Ze hebben nog talloze oude, ‘versteende’ verkleinwoorden, zoals handle (Engels voor ‘handvat’, eigenlijk ‘handje’) en porcelet (Frans voor ‘big’, eigenlijk ‘varkentje’). Nieuwe verkleinwoorden maakt het Engels nauwelijks nog: hottie (‘lekkertje’) is zo'n modern geval. En het Frans verkleint tegenwoordig vooral persoonsaanduidingen, waardoor ze koosnaampjes worden (tantine, ‘tantetje’).

Nog dunner gezaaid dan bij onze buurtalen zijn verkleinwoorden bij de noordelijke Germanen: van IJsland tot Denemarken gaat niemand met ‘jasje, dasje en tasje’ naar kantoor, maar uitsluitend met jas, das en tas, waar eventueel een woordje als lille ‘klein’ voor kan.

■ Chiquitita

En elders dan? Tja, elders in Europa is men er eerlijk gezegd juist dol op om dingen klein, lief en kneuterig te maken: van Iers tot Fins, van Baskisch tot Turks, van Portugees tot Albanees. Ook de gebarentalen doen mee, op een uiterst efficiënte manier, waar sprekers van klanktalen alleen maar jaloers naar kunnen kijken: door het woord in kleinere bewegingen uit te drukken.

Foto: Onze Taal

Sommige talen overdrijven het zelfs. Het Spaans verkleint woorden net zo makkelijk twéé keer: chiquitita (denk aan de gelijknamige hit van Abba) betekent letterlijk ‘kleintjetje’. Het Bulgaars idem: een ‘koffer’ is koefar, een ‘koffertje’ koefartsje, en voor een ‘klein koffertje’ is er dan nog koefartsjentse. Het woord koefartsje klinkt trouwens niet alleen Nederlands, het heeft nóg een Nederlandse eigenschap: door de uitgang -tsje is het mannelijke woord onzijdig geworden, net zoals ‘dé koffer’ verandert in ‘hét koffertje’. Dat is bijzonder, want in de meeste talen blijft het geslacht hetzelfde.

Waarom stoppen bij twee keer verkleinen? Op naar de drie! Het Ests doet dat met pisikesekesekene (‘heel erg piepklein’) en het Tsjechisch met miminečíčko (‘heel lief schattig babytje’). Dat laatste is niet helemaal Algemeen Beschaafd Tsjechisch, maar geen Tsjech die het raar vindt klinken.

■ Schreielen

Soms verdringen verkleinwoorden het woord waar ze hun bestaan aan te danken hebben. Ons sprookje is afgeleid van sproke, maar dat woord kennen alleen historische-literatuurwetenschappers nog. In minstens twee talen schijnt nooit meer de ‘zon’, maar alleen nog maar het ‘zonnetje’: in het Ests (päike) en in het Frans (soleil, van het Latijnse soliculus, verkleinwoord van sol).

We hebben al gezien dat niet alleen zelfstandige naamwoorden kunnen worden verkleind, maar ook bijwoorden (stilletjes) en uitroepen (hallöchen). Wat nog meer? Werkwoorden misschien? Ja hoor. In het Pools staat naast płakać (‘huilen’) het verkleinwerkwoord płakuniać. Niet heel gebruikelijk, maar voor elke Pool begrijpelijk als ‘een beetje huilen’. (Of ‘schreielen’, zou dat geen aardige vertaling zijn? Ik herinner me een limerick waarin neukelen als verkleinwerkwoord voorkwam. Uiteraard speelde dit vers zich af te Breukelen.)

Zelfs persoonlijke voornaamwoorden zijn niet veilig. En dan bedoel ik niet de NRC Handelsblad-rubriek die bekendstaat als ‘het ikje’. Want al is ik een persoonlijk voornaamwoord, ikje wordt hier als zelfstandig naamwoord gebruikt. Nee, in het Roemeens bestaat echt een verklein-persoonlijkvoornaamwoord: mătăluţă. Deze respectvolle aanspreekvorm, gebezigd tegenover kinderen buiten de eigen familie, is letterlijk te vertalen als ‘uutje’ of ‘kleine u’.

■ Vergroten

Maar als al dat verkleinen zo goed bevalt, waarom zou je dan niet ook eens proberen te vergroten? En inderdaad, ook die extra nuance komt volop voor, vooral in Zuid- en Oost-Europa. Een Russische ‘vetrjoegja’ (‘grote wind’) waait harder dan een gewone ‘veter’ (‘wind’). Het Portugese carrão (‘slee van een wagen’) is afgeleid van het woord carro (‘auto’). En in het Spaans leiden ze ook ‘vergrootwoorden’ af van werkwoorden. Wie overdrijft met gastar ‘geld uitgeven’ heet daar een gastón. Zodat mensen met deze voornaam daar helaas als big spender te boek staan.