Onze Taal. Jaargang 79

[p. 203]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Langs()rijden

?‘Alle koffiekopjes trilden toen er een vrachtauto langs()reed.’ Moet je langs()reed hier als één of als twee woorden schrijven?

!In dit geval is aaneenschrijven juist: ‘toen er een vrachtauto langsreed’. Langsrijden als één woord is synoniem met voorbijrijden: ‘toen er een vrachtauto voorbijreed’. Dat geldt ook voor een aantal andere (bewegings)werkwoorden die met langs beginnen: ‘Ik zag de buurman langslopen’, ‘De jongens die net langsfietsten, zagen er apart uit.’

Langs is een voorzetsel, net als uit, in, op, etcetera. Dat betekent dat het een geheel kan vormen met het woord er, hier, daar of waar; het wordt dan niet aan het werkwoord vast geschreven. In de zin ‘Het huis waar de auto langs reed, zag er mooi uit’, bijvoorbeeld, horen waar en langs bij elkaar, net als waar en uit in ‘De garage waar de auto uit reed, stond op instorten.’ Vandaar dat in die gevallen langs reed en uit reed los worden geschreven.

Bij de zin over de vrachtauto is het op zichzelf mogelijk er en langs als een geheel te zien (en langs los te schrijven van reed), maar dat zou inhouden dat de vrachtauto langs de kopjes reed, en dat is niet waarschijnlijk.

Ga/gaat uw gang

?Wat is juist: ‘Ga uw gang’ of ‘Gaat uw gang’?

!‘Ga uw gang.’ Het gaat hier om een gebiedende wijs, namelijk van de uitdrukking je gang gaan; vergelijk ‘Ga mee’ en ‘Ga op uw gevoel af.’ De gebiedende wijs krijgt nooit een t, behalve in enkele vaste uitdrukkingen als ‘Komt allen tezamen’ (zie www.onzetaal.nl/advies/redt.php). Wel mogelijk is ‘Gaat u uw gang’: dit is een beleefdheidsvariant van de gebiedende wijs, waarin het onderwerp u staat, net als in ‘Loopt u maar even mee’ (als variant van de gebiedende wijs ‘Loop maar even mee’).

Toch klinkt ‘Gaat uw gang’ voor sommige mensen ook acceptabel. Dat is misschien te verklaren uit het bestaan van de hierboven genoemde variant ‘Gaat u uw gang’: de twee u's vlak na elkaar kunnen in de uitspraak makkelijk versmelten tot één u. Een andere mogelijke verklaring is dat er bij het uitspreken van ‘Ga uw gang’ behoefte bestaat om de twee klinkers (de a van ga en de u van uw) duidelijker van elkaar te onderscheiden door een d of een t in te voegen. Dit lijkt een beetje op het verschijnsel ‘hiaatdelging’; de grote Van Dale (2005) omschrijft een hiaatdelger als ‘medeklinker tussen twee klinkers uitgesproken om de hiaat [= het op elkaar stoten van klinkers] te verhinderen: in “wilde-n-ie” is de n een hiaatdelger’.

De/het wc

?Het schijnt dat wc een afkorting is van watercloset. Maar waarom is het dan de wc, terwijl het het watercloset is?

!Dat komt waarschijnlijk doordat de afkorting wc onafhankelijk van watercloset uit het Engels is overgenomen. Leenwoorden, met name Engelse, krijgen heel vaak het lidwoord de als er geen duidelijk onzijdig woord mee samenhangt. Het woord watercloset (‘ruimte met waterspoeling’) werd vermoedelijk te weinig gebruikt om het lidwoord van de afkorting te kunnen beïnvloeden.

Afkortingen nemen gewoonlijk het geslacht en lidwoord over van het woord (of de woordgroep) waar ze de afkorting van zijn: de pc vanwege de personal computer, het hbo vanwege het hoger beroepsonderwijs, etc. Een uitzondering is havo: vroeger kreeg dit het lidwoord het, vanwege het hoger algemeen voortgezet onderwijs, tegenwoordig is de havo het gewoonst - mogelijk door de gedachte aan school.

Markies

?Een markies is een edelman, maar ook een opvouwbaar zonnescherm. Is er een verband tussen deze betekenissen?

!Ja, indirect wel. In de betekenis ‘zonnescherm’ heeft markies te maken met een markiezin. Het Franse woord hiervoor is marquise. Dit werd volgens het Etymologisch woordenboek van het Nederlands vanaf ongeveer de zeventiende eeuw ook gebruikt voor enkele ‘als verfijnd of elegant beschouwde dingen, dingen van een kwaliteit die geschikt is voor een markiezin, o.a. (...) een ring met langwerpige edelsteen en een afdak of luifel boven een officierstent [als extra bescherming tegen regen]’. In 1649 is marquise voor het eerst in de ‘afdak’-betekenis in een Nederlandse tekst aangetroffen. In de loop van de negentiende eeuw kon het ook een bepaald zonnescherm aanduiden en werd steeds vaker de spelling markies gebruikt.

Een markies (ook wel: markgraaf) heerste van oorsprong over een ‘mark’, een grensgewest. Een Germaanse voorloper van dat woord mark is langgeleden in het Italiaans ontleend als marca; daar is de aanduiding marchese (‘bestuurder van een grensgebied’) van afgeleid. Het Frans nam dit over als marquis, en dat heeft in het Nederlands markies opgeleverd.

Hoe komt de markies aan zijn naam?
Foto: Albers Zonwering

In/op Kreta

?Is het ‘Taco had een leuke vakantie in Kreta’ of ‘op Kreta’?

!‘Taco had een leuke vakantie op Kreta’ is juist. Kreta is een eiland, en je bent niet ‘in een eiland’ maar ‘op een eiland’.

Als een eiland in zijn geheel een land is, zoals IJsland en Cuba, is vaak zowel in als op mogelijk. Er wordt iets eerder voor in gekozen als het vooral om de staatkundige eenheid gaat en niet om de vorm van het land: ‘In IJsland heerst vrijheid van godsdienst.’ Maar ook ‘Op IJsland heerst vrijheid van godsdienst’ is een prima zin. Daarentegen is ‘In IJsland zijn veel vulkanen’ vreemd; de voorkeur gaat hier duidelijk uit naar op IJsland.

Bij bijvoorbeeld Japan en Ierland ligt het anders: Japan bestaat uit meerdere eilanden, en Ierland omvat niet het hele eiland waar het op ligt (Noord-Ierland hoort immers bij het Verenigd Koninkrijk). Daarom zijn in Japan en in Ierland juist. Maar het is wel op de Antillen, omdat de Antillen juist weer eilanden zijn.

Zie ook www.onzetaal.nl/advies/opcuba.php.

Meer taaladvies?

Op onze website vindt u zo'n 1500 taalkwesties: www.onzetaal.nl/advies.

De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook het colofon).