Onze Taal. Jaargang 79

[p. 126]

Creatief met citaten
De onstuitbare opmars van citaatsjablonen

Peter-Arno Coppen

‘Ook gij, wethouder Leendert de Lange?’, ‘Liefde in tijden van varkensgriep’ en ‘Hoer zoekt klant’. Het zijn vrije variaties op een gevleugeld woord, of op de titel van een beroemd boek of een veelbekeken tv-programma. Ze doen het goed in de media, zulke vertrouwde formuleringen die zijn opgetuigd met iets nieuws. En ze zeggen iets over hoe taal werkt.

Illustratie: Frank Dam

Amsterdam is het Venetië van het Noorden, dat weet iedereen. Wat minder mensen weten is dat Boekarest ‘het Parijs van het Oosten’ is, en Hongkong ‘het New York van het Verre Oosten’. En in eigen land is Enschede ‘het Amsterdam van het Oosten’, en Vught is dan weer ‘het Wassenaar van het Zuiden’. Maar het toppunt van alles is Hoenderloo. Dat is namelijk volgens de schrijver Kluun ‘het Tilburg van het Oosten’.

Het procedé is doorzichtig: je neemt een bekende uitdrukking, een citaat of een gevleugeld woord, en je vervangt een of meer woorden door andere. Hoe vaker je dat doet, hoe meer het citaat zich ontwikkelt tot een ‘sjabloon’: een uitdrukking met vrije invulplaatsen. In het bovengenoemde voorbeeld is dat ‘X is het Y van het Z’. Invulling van het sjabloon ontleent vervolgens zijn extra betekenis aan het oorspronkelijke citaat.

‘Hoenderloo is het Tilburg van het Oosten’ betekent natuurlijk niet letterlijk dat Hoenderloo in het oosten van het land echt met Tilburg verward wordt, maar dat Hoenderloo in zijn regio bepaalde kenmerken heeft die overeenkomen met die van Tilburg in de zijne. Wat die kenmerken precies zijn, wordt vervolgens overgelaten aan de verbeeldingskracht van de lezer. Blijkbaar heeft Tilburg op de een of andere manier iets clichématigs dat je ook van Hoenderloo kunt zeggen.

■ Een ketel met cola

Dit type sjabloonvorming blijkt nogal vaak voor te komen. In december 2008 deed Onze Taal een oproep aan zijn lezers om voorbeelden in te sturen van het type ‘De ondraaglijke lichtheid van digitale televisie’, ‘Cramertje moet hangen’ en ‘Ook gij, Nout Wellink?’, die alle in krantenkoppen en boektitels waren aangetroffen en die voor de gelegenheid met de term citaatsjablonen werden aangeduid. De inzendingen brachten aan het licht dat dit verschijnsel bepaald niet beperkt blijft tot titels van boeken en artikelen, maar dat het ook in lopende tekst voorkomt.

Zo blijken er opvallend veel personen als kind ‘in ketels’ te zijn ‘gevallen’. Door te zeggen dat iemand als kind ‘in een ketel met cola’ gevallen is, maak je snel duidelijk dat hij een groot colaliefhebber is en als het ware doordrenkt is met deze drank. Het sjabloon is een variant op een uitspraak over de stripheld Obelix (uit de strip Asterix), die als kind in een ketel met toverdrank is gevallen en daardoor zijn leven lang onoverwinnelijk blijft. Op dezelfde manier is Erica Terpstra als kind ‘in een ketel met en-

[p. 127]

thousiasme’ gevallen, en Geert Wilders ‘in een ketel met waterstofperoxide’. ‘Als kind in een ketel met X gevallen’ blijkt een redelijk productief citaatsjabloon, dat voornamelijk in lopende tekst voorkomt.

■ Goeiemoggel

Het citaatsjabloon vertoont veel overeenkomst met de zogeheten ‘catchphrase’, waar Onze Taal in april 2008 een artikel over publiceerde (‘Kent u die uitdrukking?’). De catchphrase is een letterlijk citaat, vaak uit de populaire media, zoals reclame, televisie of cabaret, dat in het gewone taalgebruik een nieuwe functie heeft gekregen. Daaronder vallen uitspraken als ‘Toedeledokie’ (uit Jiskefet) of ‘Goeiemoggel’ (uit een KPN-reclame), maar ook uitgebreidere citaten als ‘Is het nog ver, Grote Smurf?’ of Engelstalige als ‘I'll be back’ (uit de film The Terminator).

De meeste catchphrases zijn letterlijke citaten, vaak inclusief bijzondere uitspraak (‘I'll be back’ altijd met de zware stem en het accent van Schwarzenegger, ‘tuuttuuttuuttuut’ met het hoge stemmetje van Fabeltjeskrant-figuur Truus de Mier).

Maar sommige geven aanleiding tot een zekere variatie. De bekende uitspraak van Julius Caesar ‘Ook gij, Brutus?’ is ongewijzigd al bruikbaar in het gewone taalgebruik, maar hij vráágt erom te worden aangepast. En zo zijn varianten ontstaan als ‘Ook gij, Nout Wellink?’, ‘Ook gij, Teeven?’, ‘Ook gij, wethouder Leendert de Lange?’, ‘Ook gij, Aristoteles?’, ‘Ook gij, Zwitserland?’ en vele andere. Dan heb je dus het citaatsjabloon ‘Ook gij, X?’ waarmee verbazing over de betrokkenheid van de aangesprokene uitgedrukt wordt.

■ Hoge cultuur

Bij alle typen catchphrases ontstaan wel dit soort variaties. Je hebt er die aansluiten bij een gevleugeld woord of een citaat uit de ‘hoge cultuur’, zoals ‘Waar werd oprechter strijd ter wereld ooit gevonden dan tussen AZ en Ajax?’ (dat varieert op de dichtregels van Vondel: ‘Waar werd oprechter trouw / Dan tussen man en vrouw / Ter wereld ooit gevonden?’). Ook boektitels worden nogal eens veranderd in sjablonen. Op Liefde in tijden van cholera van Gabriel García Márquez bestaan variaties als ‘Liefde in tijden van aanslagen’, maar ook ‘Liefde in tijden van kanker/eenzaamheid/oorlog/shoarma/varkensgriep’. Een boek als De schaamte voorbij van Anja Meulenbelt (1976) levert nog steeds een aanhoudende stroom van andere titels op:

-	De stilte voorbij (cd van Abel, 2000)
-	De verzuiling voorbij (boek uit 2001)
-	De crisis voorbij (ondertitel: Handboek voor een zorgeloos leven, 2006)
-	De zomer voorbij (tv-programma met Jan Smit, 2008)
-	De vrijblijvendheid voorbij (rapport van de Inspectie voor de Gezondheidszorg, 2009)

Als voorlopig eindpunt geldt een ‘ontwikkelingsdebat’ onder de titel ‘Samenwerking: de hype voorbij’, dat dit jaar werd georganiseerd door de Vlaamse Vereniging voor Ontwikkelingssamenwerking en Technische Bijstand.

Op Liefde in tijden van cholera van García Márquez bestaan variaties als ‘Liefde in tijden van kanker/shoarma/varkensgriep’.

■ Incidentele woordspeling

Citaatsjablonen zijn dus eigenlijk gewoon catchphrases met invulplaatsen. Het is daarom niet vreemd dat er ook citaatsjablonen zijn die uit de meer populaire cultuur komen. Het bekende televisieprogramma Boer zoekt vrouw heeft geleid tot talloze invullingen van het citaatsjabloon ‘X zoekt Y’ (‘Boer zoekt hobby’, ‘Homo zoekt kerk’, ‘Mens zoekt hobby’ en ‘Hoer zoekt klant’), en ook reclame is een rijke bron voor variatie (‘Twitter maakt meer kapot dan je lief is’ en ‘Politiek maakt meer kapot dan je lief is’, op basis van de SIRE-slogan ‘Drank maakt meer kapot dan je lief is’). Het vaakst ingezonden op de Onze Taal-oproep is een reclameslogan van Telfort: ‘Elk najaar heeft zijn voordeel’, wat een variant is op een modern spreekwoord.

Niet elke variatie zou je meteen een citaatsjabloon moeten noemen. Soms gaat het om een incidentele woordspeling, een unieke variatie die niet echt aanslaat bij een grotere groep taalgebruikers, of die beperkt blijft tot een enkele invulling. Pas als meer taalgebruikers ook meer invullingen toepassen, ontstaat er echt een sjabloon: een constructie met open plekken die in principe willekeurig kunnen worden ingevuld. Zo lijkt ‘Elk najaar heeft zijn voordeel’ meer een incidentele woordspeling dan ‘Ook gij, Nout Wellink?’ Want in plaats van die naam kun je bijna elke andere naam invullen, terwijl de variatie bij ‘Elk najaar heeft zijn voordeel’ eigenlijk beperkt blijft tot dit ene voorbeeld.

Snowclones

Citaatsjablonen zijn niet onopgemerkt gebleven. Ze worden al gesignaleerd in de meeste algemenere citatenboekjes, zoals Bekende citaten uit het dagelijks taalgebruik van Jaap Engelsman, of het meer specifieke Van oude mensen... van Ton den Boon, waarin bekende boektitels worden opgesomd die tot staande uitdrukking geworden zijn. Voorzover bekend bestaat er echter geen verzameling met uitsluitend citaatsjablonen in het Nederlands.

Zo'n verzameling bestaat er wel voor het Engels. Een groep taalkundige bloggers (van het weblog Language Log) pikte het verschijnsel een aantal jaren geleden op en doopte het ‘snowclones’. Met deze woordspeling op snow cone (letterlijk ‘sneeuwkegel’) en clone (‘kloon’) wordt verwezen naar een terugkerend verschijnsel dat de taalbloggers al langere tijd bestrijden, namelijk de bewering ‘Als Eskimo's N woorden voor sneeuw hebben, dan hebben XY woorden voor Z’. Een voorbeeld: ‘Als Eskimo's tientallen woorden voor sneeuw hebben, dan hebben Duitsers er evenveel voor bureaucratie’ (uit The Economist, 2003). Op www.snowclones.org staat een hele verzameling, met als bekende voorbeelden onder andere ‘X is the new Y’ (‘Red is the new black’ en ‘The only good X is a dead X’ (‘The only good snake is a dead snake’).

De taalkundigen zijn overigens vrij streng in het opnemen van nieuwe snowclones. De meeste gevallen scharen ze onder de noemer ‘playful allusions’, speelse verwijzingen met een incidenteel karakter.

[p. 128]

Ook gesignaleerd: ‘Sleepless in Vlaardingen’. En ‘Sleepless in Oisterwijk’, en ‘Sleepless in Leuven’. En nog veel meer.

■ Kantoorhumor

Sommige citaatsjablonen lossen vanzelf weer op in de taal. De titel van het toneelstuk Het vuil, de stad en de dood van Rainer Werner Fassbinder werd in krantenkoppen bijvoorbeeld ‘Het vuil, de stad en de idioot’ of ‘Het vuil, de vloed en de Oder’, en Harry Mulisch varieerde erop in zijn boekenweekgeschenk Het theater, de brief en de waarheid (waarop Freek de Jonge weer reageerde met de voorstelling De conferencier, het boekenweekgeschenk en de leugen). Het citaatsjabloon ‘het X, de Y en de Z’ wordt echter snel onherkenbaar, omdat het een doodnormale constructie in de taal is. Alleen in de bijzondere context van een titel zal iemand er nog een verwijzing naar Fassbinder in zien. Bovendien is de extra betekenis die hieraan ontleend wordt vrij klein.

Hoewel het citaatsjabloon dus overal in de taal voorkomt, valt het vooral op in boektitels en titels van kranten- of tijdschriftartikelen. En daar wordt het lang niet altijd gewaardeerd. Net als de catchphrase loopt het citaatsjabloon het risico om flauw of pedant gevonden te worden. Het lijkt er al snel op dat de journalist met zijn belezenheid te koop loopt, en al te veelvuldige toepassing van het procedé leidt onvermijdelijk tot een zekere irritatie bij een deel van het lezerspubliek. Het citaatsjabloon in titels is de kantoorhumor van journalistenkringen.

■ Constructiegrammatica

Als de sjablonen wrevel kunnen opwekken, waarom worden ze dan toegepast? Waarom neemt een journalist het risico om de lezers te irriteren? Waarom nemen taalgebruikers überhaupt het risico om voor flauw en pedant versleten te worden? Daar zijn twee redenen voor te geven.

Ten eerste sluit het citaatsjabloon aan bij hoe de taal werkt: er bestaat een recente taalwetenschappelijke theorie die betoogt dat sjabloonvorming een van de basisprincipes in de opbouw van een taal is. Volgens die theorie (de ‘constructiegrammatica’) bestaat de taal vrijwel uitsluitend uit ‘constructies’: sjablonen met invulplaatsen. Er zijn talloze bijzondere sjablonen in elke taal aan te wijzen: ‘een X van een Y’ (een schat van een kind, een draak van een film), ‘een X of Y’ (een stuk of drie, een dag of tien), waarin de constructie zelf een extra betekenis aan de combinatie van de ingevulde delen verleent. Volgens de constructiegrammatica zijn ‘gewone’ constructies de meer algemene varianten van die bijzondere gevallen.

Interessant is dat er aanwijzingen zijn dat het leren van een (tweede) taal ook zo lijkt te werken: taalleerders pikken hele constructies tegelijk op (zogeheten ‘chunks’), en ontdekken daarin geleidelijk aan de invulplaatsen. Zo is uit de taalkundige literatuur het voorbeeld bekend van een Marokkaan die bij het leren van de Nederlandse taal aanvankelijk de chunk weetikniet als één woord beschouwde, waardoor hij zinnen maakte als ‘Ik weetikniet’ en ‘Jij weetikniet.’ Pas na een paar maanden ontdekte hij dat niet een apart woordje was, waardoor hij uitingen produceerde als ‘Ik weetik wel’ en ‘Jij weetik wel.’ Uiteindelijk kwam hij erachter dat weetik uit twee woorden bestond, en dat ook ik in die combinatie een aparte invulplaats was.

Vijf opmerkelijke sjablonen

1. A komen van X, B (komen) van Y: ‘Beleidsmakers komen van Saturnus, burgers komen van Uranus’

Van de boektitel Mannen komen van Mars, vrouwen komen van Venus. Dit is het sjabloon met de meeste mogelijkheden, want soms worden alle plekken opnieuw ingevuld, zoals hiervoor, soms blijven mannen en vrouwen staan, soms juist Mars en Venus, bijvoorbeeld in: ‘Docenten komen van Mars, leerlingen van Venus’ en ‘Mannen komen van Gamma, vrouwen komen van Ikea’.

2. De ondraaglijke X-heid van Y: ‘De ondraaglijke rondheid van de bal’

Van de roman De ondraaglijke lichtheid van het bestaan van Milan Kundera. Meestal blijft het woord lichtheid in het sjabloon aanwezig: ‘De ondraaglijke lichtheid van de digitale televisie / het bestaansminimum / de boodschapper / de vleermuis/ de liefde / de kroonprins / Twitter / het journaal’.

3. Creatief met X: ‘Creatief met led-verlichting’

Kreatief met kurk, de titel van de televisieserie van Arjan Ederveen en Tosca Niterink, wás al een variatie op een bestaand sjabloon (namelijk het tv-programma Kreatief met karton), maar het werd daarna een soort citaatsjabloon met een dubbele laag, met de licht ironische knipoog naar de oubolligheid die in het programma gepersifleerd werd.

4. Sleepless in X: ‘Sleepless in Tongeren’

Dit Engelse citaatsjabloon (van de film Sleepless in Seattle) wordt ook in het Nederlands herhaaldelijk toegepast. Naast Tongeren was men wel ‘Sleepless’ in Amsterdam, Leiden, Groningen, Vlaardingen, Roosendaal, Gent, Oisterwijk en Leuven, meestal verwijzend naar een sfeer van troosteloosheid of eenzaamheid, die ook de film kenmerkt.

5. De wereld gaat aan X ten onder: ‘De wereld gaat aan kamelenwinden ten onder’

Boektitels leiden vaak tot citaatsjablonen die lang houdbaar zijn. Neem De schaamte voorbij van Anja Meulenbelt uit 1976, waarbij op de plaats van schaamte tegenwoordig werkelijk van alles ingevuld wordt. Het sjabloon ‘De X voorbij’ is al bijna zó'n gewone constructie dat niet iedereen het verband zal leggen met het boek van Meulenbelt. Bij het veel oudere De wereld gaat aan vlijt ten onder van Max Dendermonde (1954) kan van toeval geen sprake zijn: wie een titel maakt als ‘De wereld gaat aan deugd ten onder’ (of aan hebzucht, amateurisme, beleid, nijd, lijdzaamheid, hypocrisie, lawaai, vlees of Senseo), verwijst duidelijk naar die boektitel.

■ Gemakkelijk trucje

Sjabloonvorming zou dus weleens aan de basis van de taalontwikkeling kunnen liggen. Dat maakt het begrijpelijk

[p. 129]

dat elke staande uitdrukking in principe vatbaar is voor variatie. Maar er is nog een reden waarom citaatsjablonen onder journalisten populair zouden kunnen zijn. Net als catchphrases doen citaatsjablonen namelijk een beroep op gezamenlijke kennis. De lezer die ‘Het verdriet van Coevorden’ leest, de titel van een manifest, wordt geacht te weten dat er een boek bestaat met de titel Het verdriet van België. Het citaatsjabloon is een knipoog naar die titel. Met die knipoog probeert de journalist de afstand tot de lezer te verkleinen. De lezer wordt als het ware uitgenodigd in een kring van cultureel ingewijden. Net als de echte knipoog, of de por in de zij, is het citaatsjabloon een sociaal signaal van verbondenheid.

Dit is waarschijnlijk ook meteen de reden voor de eventuele irritatie. Echte knipogen, en al helemaal porren in de zij, worden snel als opdringerig of overdreven aanhalig ervaren. De lezer deinst als het ware terug bij zo veel toenadering. Het citaatsjabloon lijdt dus aan hetzelfde dilemma als de catchphrase: het luistert nogal nauw. Het wordt snel geforceerd, of een te gemakkelijk trucje. En sommige lezers stellen helemaal geen prijs op al te jolige schrijvers.

Toch is het juiste citaatsjabloon, op de juiste plaatsen en in de juiste dosering toegepast een geheid succes: het appelleert aan de universele hang naar het spelen met taal en cultuur. Een schrijver kan met een goed gekozen citaatsjabloon als titel de lezer meteen binnen een select publiek trekken. Zo versterkt het citaatsjabloon de onderlinge culturele verbondenheid tussen de schrijver en het lezerspubliek. Daar komt nog eens bij dat veel mensen houden van het taalspel met alle hele en halve verwijzingen, en een plotselinge herkenning van een citaatsjabloon kan een prettig gevoel zijn. Want laten we wel wezen: niemand kan een glimlach onderdrukken bij de vondst ‘Horst aan de Maas is het Wageningen van het Zuiden’.

Yvon Jaspers en tien boeren uit Boer zoekt vrouw. Het tv-programma leidde tot variaties als ‘Boer zoekt hobby’, ‘Homo zoekt kerk’ en ‘Hoer zoekt klant’.
Foto: Roland J. Reinders / KRO