Onze Taal. Jaargang 79

[p. 62]

Puzzelen op het hoogste niveau
Leidse Taalkunde Olympiade viert tweede lustrum

Peter-Arno Coppen

Op zaterdag 13 februari vindt aan de Universiteit Leiden voor de tiende keer de Taalkunde Olympiade plaats. Ter gelegenheid van dit lustrum verschijnt een bundel met opgaven uit de vorige jaren.

De Leidse Taalkunde Olympiade, 2007.
Foto: Faculteit der Geesteswetenschappen, Universiteit Leiden

Voor de olympische winterspelen van 2010 moest je op 13 februari helemaal naar Vancouver afreizen, maar de taalkundige talenten onder de Nederlandse scholieren konden op dezelfde tijd gewoon in Leiden terecht. Daar werd namelijk de Taalkunde Olympiade gehouden, met weliswaar maar één onderdeel, maar toch ook - zoals bij een olympiade hoort - met een internationaal tintje. Het idee is afgekeken van de Russen, die zoiets al doen sinds de jaren zestig van de vorige eeuw, in Moskou en Sint-Petersburg. Dat evenement is inmiddels uitgegroeid tot de International Linguistics Olympiad, die dit jaar wordt gehouden in Uppsala, Zweden.

Werkwoorden met ver-

Hieronder een tweeledige opgave uit de Taalkunde Olympiade van 2004, ontworpen door prof. Arie Verhagen. Zowel de opgave als de uitwerking is enigszins verkort.

Opgave

Vraag 1

Het Nederlands kent veel werkwoorden die met ver- beginnen. Hieronder tref je een klein aantal daarvan aan: verafgoden, verbouwen (bijvoorbeeld een huis), verbuigen, verdobbelen, verdoen, vergokken, verkalken, verkleden, verkletsen, verkolen, verleggen, verlummelen, vernaaien, verplanten, verslaven, verslepen, versnoepen, verspelen, verstenen, vertimmeren en verwoorden. Deze werkwoorden zitten niet allemaal op dezelfde manier in elkaar. Deel ze in een aantal groepen in, en beredeneer je indeling.

Vraag 2

De volgende vijf werkwoorden lijken op de bovenstaande, ze beginnen ook allemaal met ver-: verbasteren, verkwisten, verkwanselen, verminken en verspillen. Waarin verschillen deze werkwoorden van die in de eerste opgave? Bij welke van de groepen die je bij vraag 1 onderscheiden hebt, kun je de verschillende woorden toch indelen, en waarom?

Antwoord

Vraag 1

Je kunt twee aanknopingspunten gebruiken bij de indeling: wat is de woordsoort van het gedeelte achter ver- (werkwoord of zelfstandig naamwoord), en hoe is de betekenis van het resultaat daaraan gerelateerd? Op die manier kun je drie groepen maken (binnen sommige groepen zijn fijnere indelingen mogelijk).

1.	Het woord is afgeleid van ver- en een zelfstandig naamwoord ×, met als betekenis ‘tot × worden of maken’: a. ‘tot × worden’: verkalken, verkolen en verstenen; b. ‘tot × maken’: verwoorden, verslaven en verafgoden.
2.	Het woord is afgeleid van ver- en een werkwoord ×, met als betekenis: ‘in een of ander opzicht veranderen door te ×'en’: verbouwen, verbuigen, verkleden, verleggen, vernaaien, verplanten, verslepen en vertimmeren.
3.	Het woord is afgeleid van ver- en een werkwoord ×, met als betekenis ‘iets waardevols (tijd of geld) nutteloos besteden door te ×'en’: verdobbelen, verdoen, vergokken, verkletsen, verlummelen, versnoepen en verspelen.

Vraag 2

De meest opvallende eigenschap bij verbasteren, verkwisten, verkwanselen, verminken, verspillen is dat er geen woorden baster(en), kwist(en), kwansel(en), mink(en) of spil(len) bestaan. Het zijn dus eigenlijk ‘ongelede’ (niet op te splitsen) woorden. Toch sluit de betekenis van verkwisten, verkwanselen en verspillen aan bij groep 3 (‘iets waardevols nutteloos besteden’), en verminken hoort bij groep 2 (‘veranderen’). Verbasteren zou je ook tot groep 2 kunnen rekenen, maar het hoort historisch bij groep 1 (van het zelfstandig naamwoord bastaard). Beide oplossingen werden op de Olympiade goed gerekend.

■ Breinbrekers

De Leidse Taalkunde Olympiade is bedoeld voor de Nederlandse scholier, en fungeert als voorronde voor de internationale versie: de beste vier mogen door naar de Engelstalige Linguistics Olympiad. Die vindt jaarlijks plaats in exotische landen als Rusland, Bulgarije, Polen of Estland. Eenmaal, in 2005, was

[p. 63]

de internationale olympiade in Leiden. De Nederlandse deelnemers deden het door de jaren heen niet slecht: een keer brons, een keer zilver en twee keer goud. En in de teamwedstrijd won Nederland een keer goud en twee keer zilver.

Ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de Leidse Taalkunde Olympiade verschijnt deze maand het boekje Van Sanskriet tot spijkerschrift. Breinbrekers uit alle talen, waarin opgaven staan uit voorgaande jaren.

De opgaven, die door de verschillende talenopleidingen van de Universiteit Leiden zijn bedacht, bestrijken meerdere talen. Zo zijn er opgaven over het Arabisch, het Japans en het Frans, maar ook over het Oud-Iers. Voor het oplossen van de opgaven is het niet nodig dat je al die talen spreekt: in veel gevallen worden enkele woorden of zinnen met hun vertaling gegeven, waarna je zelf op zoek moet naar de systematiek. Zo bevat de opgave over het Japans onder andere de samengestelde woorden kamikaze (‘goddelijke wind’), kawakaze (‘rivierwind’), kamigami (‘goden’) en mamorigami (‘beschermingsgod’). Op grond van zo'n lijstje kun je met enig denkwerk de betekenis van de samenstellende delen vaststellen, ook al spreek je geen woord Japans.

■ Slechte vrouw

In de opgave over het Gotisch (een uitgestorven, aan het Nederlands verwante taal) lijk je wel iets van je Nederlandse kennis te kunnen gebruiken. Waarschijnlijk kun je snel uit de twee zinnetjes wairþiþ liuba quens (‘ze wordt een lieve vrouw’) en sa ubila kaisar qiþiþ (‘de slechte keizer zegt’) de Gotische vertaling van een slechte vrouw reconstrueren, omdat je in de Gotische zinnetjes de vage contouren van hedendaagse woorden herkent.

Maar sommige opgaven gaan helemaal over het hedendaagse Nederlands. Het interessante daaraan is dat ze wél een beroep doen op de kennis die een scholier van zijn taal heeft. De opgave hiernaast is er een voorbeeld van. Deze Nederlandstalige opgaven laten mooi zien waar het in de hedendaagse taalwetenschap om gaat: niet om het voorschrijven van de correcte taalvormen, en ook niet om het simpelweg benoemen van woordsoorten en zinsdelen, maar om het opsporen van de systematiek in de taal. Dat mag dan dichter bij de denksporten liggen dan bij de meer fysieke sporten, maar de Leidse Olympiade bewijst het: taalkunde is topsport.

Lezersaanbieding Van Sanskriet tot spijkerschrift: zie bladzijde 73.