Het gebeurde in... januari 1925
Nederland leert kruiswoordpuzzelen
Ewoud Sanders
Woorden, dingen, zaken, gedachten... alles heeft een voorgeschiedenis. Ewoud Sanders gaat in een nieuwe maandelijkse rubriek terug in de tijd om te kijken wat er precies deze maand - maar dan jaren terug - veranderde in de taal, in de breedste zin van het woord. Hier de eerste aflevering.
Kruiswoordpuzzels - de taalpuzzel bij uitstek - hebben tegenwoordig een tamelijk oubollig imago. Je ziet weleens mensen in de trein zitten die in een krant, tijdschrift of puzzelboekje een kruiswoordpuzzel aan het invullen zijn, en ook op de camping en in bejaardenhuizen is dit geen onbekend verschijnsel, maar het maakt niet de indruk dat het erg spannend is.
In 1925 was dat anders. Toen was het invullen van kruiswoordpuzzels een rage, waarschijnlijk zoals het sudokuen in 2007 een rage werd.
De kruiswoordpuzzel is een Amerikaanse uitvinding. De eerste kruiswoordpuzzel stond op 21 december 1913 in de Amerikaanse krant New York World. Men sprak in het Engels eerst van ‘word-cross puzzle’, maar al binnen een maand werd de volgorde van de eerste twee woorden omgedraaid en werd het cross-word puzzle.
Nadat dit nieuwe spel in de Verenigde Staten een rage was geworden, sloeg in 1924 in Engeland de vlam in de pan, en in 1925 in Nederland. Als we een advertentie in het Algemeen Handelsblad van 16 januari 1925 mogen geloven, publiceerde het populaire tijdschrift Het Leven als een van de eerste een kruiswoordpuzzel. ‘DE CROSS-WORD-PUZZLE IN NEDERLAND!’, begon de advertentie in vette letters. Met daaronder:
‘HET LEVEN’ introduceert in het nummer, dat MORGENOCHTEND verschijnt, de WERELD-RAGE - die ALS EEN ORKAAN over heel Amerika gevaren is - IN NEDERLAND. Nederland heeft op de CROSS-WORD-PUZZLES gewacht... Welnu, het is weer ‘HET LEVEN’ dat ze brengt!!
De mens is van nature behoudend en nieuwe dingen worden doorgaans met achterdocht bekeken, zelfs als het om zoiets onschuldigs als een puzzel gaat. Ook ziet men vaak gevaren die er later niet blijken te zijn. Zo meldde Het Vaderland op 29 januari 1925:
De Crossword-Puzzles veroorzaken hevige hoofdpijn, oogpijn en een ellendig gevoel, verklaarde gisterenavond de bekende Britsche optische deskundige dr. Barker, de president van het Optisch genootschap. Het voortdurend inspannen van de oogen op de vierkante vakjes, die meestal nog van een zeer klein type gedrukt zijn, veroorzaakt een ernstige overwerktheid van de optische zenuwen der millioenen cross-word-enthousiasten.
Dit alles zou zelfs tot een ‘Crossworddelirium’ kunnen leiden.
Aankondiging van de eerste kruiswoordpuzzel in Nederland. Advertentie uit 1925.
In: H.J. Verschuyl, Het geheim van de puzzel. Utrecht/Antwerpen, Kosmos-Z&K, 2005
In de eerste advertenties en krantenberichten is dus telkens sprake van de Engelse aanduiding - Crossword Puzzle - maar het Nederlands is een lenige taal, leniger dan menigeen denkt, dus ook kruiswoordraadsel dook al snel op (een woord dat vanaf ongeveer 1950 werd vergezeld door kruiswoordpuzzel). We vinden kruiswoordraadsel al op 20 februari 1925 in Het Vaderland, nota bene in een stukje waarin het gebruik van het Engelse woord op de hak wordt genomen:
Pa crosswordpuzzelt. Daar moet u niet om lachen. Dat is erg genoeg. En u hoeft ook niet minachtend met uw neus te snuffen, want 't komt in de fijnste families voor. Daar Pa een voorstander is van het: In Nederland Nederlandsch a.u.b., ontkent hij met een gerust geweten, dat hij crosswordpuzzelt. Hij kruiswoordraadselt alleen maar.
‘In Nederland Nederlandsch a.u.b.’ - ook die gedachte heeft een lange geschiedenis, maar daarover wellicht een andere keer.
Zie voor literatuur www.onzetaal.nl/sanders.
Auteursrechtelijk beschermd