Onze Taal. Jaargang 78

[p. 248]

Bargoens [13]:
bajes
Ewoud Sanders

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

Het ‘Oranjehotel’: de bajes van Scheveningen.
Foto: Onze Taal

Een Bargoens woord dat we inmiddels allemaal kennen is bajes. Dat gebruiken we nu voor ‘gevangenis’, bijvoorbeeld in de samenstelling Bijlmerbajes, de bijnaam van wat officieel Penitentiaire Inrichting Over-Amstel heet.

Maar was de oorspronkelijke betekenis van bajes in het Bargoens ook ‘gevangenis’? Het woord is omstreeks 1800 voor het eerst opgetekend, in een Bargoense woordenlijst die is samengesteld uit processtukken van de zogenoemde Brabantse Bende. Het komt hierin voor in de samenstelling scheftbeijes, voor ‘rasphuis’. Een rasphuis was een tuchthuis waar opgepakte landlopers, zwervers en misdadigers hout moesten schaven of raspen, met name het zeer harde brazielhout. Dit schaafsel of raspsel werd gebruikt als grondstof voor verf.

■ Temeiebajes

Vervolgens vinden we bajes in 1844 in nachtbajes voor ‘nachtverblijf’. In de decennia daarna komen we het ook in allerlei andere samenstellingen tegen, zoals gokbajes voor ‘speelhuis’, golabajes voor ‘ziekenhuis’, gondelbajes, mokkelbajes en temeiebajes voor ‘bordeel’, sijbelbajes voor ‘wc’, sikkerbajes en sjaskelbajes voor ‘herberg’, en trederiksbajes voor ‘schoenwinkel’.

Deze voorbeelden maken één ding duidelijk: de oorspronkelijke betekenis van bajes was niet ‘gevangenis’ maar ‘huis’ of ‘winkel’. Dat komt overeen met de betekenis die dit woord in de taal van herkomst heeft, want bajes is via het Jiddisch ontleend aan het Hebreeuwse bajit dat ‘huis’ betekent.

In 1906 publiceerde de Amsterdamse commissaris W.L.H. Köster Henke een Bargoens woordenboekje getiteld De boeventaal. Daarin komt bajes nog voor met als betekenissen ‘winkel, huis, gevangenis’, maar na 1950 werd het bijna uitsluitend nog gebruikt voor ‘gevangenis’. We komen het dan ook tegen in diverse samenstellingen die uitsluitend met de gevangenis te maken hebben, zoals bajeskar en bajeswagen voor de celwagen waarmee gevangenen werden vervoerd, en bajesklant voor ‘gevangene’. Ook bajeslef voor ‘brutale moed’ heeft natuurlijk met de gevangenis te maken - voor een bezoek aan een trederiksbajes of andere winkel is normaal gesproken tenslotte niet zo veel durf vereist.

■ Scheveningen

Bargoens was een ‘taal van horen zeggen’, zoals Enno Endt het in zijn befaamde Bargoens woordenboek uit 1972 zo fraai heeft omschreven. Daarom kom je woorden uit deze taal in allerlei vorm- en spellingvarianten tegen. Zo vinden we bajes ook als baayes, baies, baje en bages.

Wat zeker zal hebben geholpen bij de wijdere verbreiding van het woord bajes is een versje dat zeer populair was tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het had betrekking op de toenmalige ‘klandizie’ van de strafgevangenis in Scheveningen, toen ook wel het ‘Oranjehotel’ genoemd. De tekst luidt:

In deze bajes
zit geen gajes
Maar Hollands glorie
potverdorie