Onze Taal. Jaargang 78

[p. 217]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Walen, wielen, Welen

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Iedereen die weleens over een oude rivier- of zeedijk heeft gefietst is ermee vertrouwd: de binnendijks gelegen meertjes die zijn ontstaan door kwelwater, of doordat de dijk daar ooit is doorgebroken. Na zo'n ramp werd de dijk gedicht, maar het meertje bleef achter, als een litteken. Vaak een prachtig litteken, want veel van die watertjes zijn welig begroeid en herbergen een rijkdom aan vogels. Er zijn allerlei namen voor zulke meertjes, onder andere waal, weel of wiel. En tientallen plaatsnamen herinneren aan die oude dijkdoorbraken; bijvoorbeeld Reimerswaal (Zeeland), De Weel (Noord-Holland) en Eck en Wiel (Gelderland).

■ Werveling

Vanuit de lucht gezien zijn de meertjes vaak kogelrond, en je zou dan ook bijna denken dat het woord wiel hier een metafoor is. Maar in werkelijkheid is waal de oorspronkelijke vorm, en dat woord heeft een andere herkomst. Waal is verwant met het werkwoord wellen. Later ontwikkelde zich uit waal de vorm met een ee-klank, en het eindpunt was de vorm met een ie.

Om misverstanden te voorkomen: de naam van de rivier de Waal heeft, taalkundig gesproken, niets te maken met het woord waal voor dijkmeertjes. Dat de meertjes een komvorm hebben, komt door de werveling van het binnendringende water. De naam van de rivier de Waal daarentegen is afgeleid van een Germaans woord dat ‘de kromme, de bochtige’ betekende - toen al een rake typering voor deze traag meanderende tak van de Rijn.

■ Hopeloos verouderd

Van niet alle plaatsnamen met waal is het voor honderd procent zeker of ze hun naam aan dijkmeertjes danken. De naam Waalwijk bijvoorbeeld zou volgens de naamkundigen Van Berkel en Samplonius (in hun boek Nederlandse plaatsnamen, 2006) óók kunnen slaan op een groep Walen (Franssprekenden) die lang geleden in die buurt gewoond zou kunnen hebben.

Maar bij plaatsen in Zuid-Limburg, vlak bij Wallonië, is geen twijfel mogelijk. Zo betekent de naam van Waalbroek ‘moeras waar Franstaligen wonen’ en van het dorp Wahlwiller ‘boerderij waar Franstaligen wonen’ (willer komt van het Romaanse villare, ‘boerderij’).

De Valweel bij Nisse (Zeeland).
Foto: Henk van de Poel

Volgens Van Dale worden waal en weel nog steeds als soortnamen gebruikt, als ‘gewoon woord’ dus; het zijn de-woorden. Maar even bladeren in Google is voldoende om te zien dat geen van beide meer in de levende taal voorkomt. Zoek je op de woordcombinaties ‘de waal’ en ‘de weel’, dan vind je alleen een waslijst van bedrijven, personen of locaties die De Waal of De Weel heten, en natuurlijk de rivier de Waal. Maar als gewoon woord lijken ze hopeloos verouderd.

■ Mysterie

Is de keuze voor waal, wiel of weel regionaal bepaald? Daar lijkt het wel op. Het gebied waar waal voorkomt, overlapt soms echter wel met de gebieden waar je wiel respectievelijk weel tegenkomt, en die twee laatste overlappen onderling óók.

Een opvallend voorbeeld van overlapping is te vinden in de Rotterdamse wijk Charlois. Hier liggen op een kilometer afstand van elkaar twee dijkmeertjes waarvan het ene De Waal heet en het andere De Wiel. Allebei zijn ze vermoedelijk in 1533 ontstaan, toen in dit gebied een kreek door zijn dijken brak.

Dat de vorm met een a-klank hier vlak naast die met de ie-klank ligt, is eigenlijk heel vreemd: de a-vormen zijn immers, zoals gezegd, veel eerder ontstaan dan die met een ie-klank, en met de overgang van waal naar wiel (via weel) was waal als ‘gewoon woord’ verdwenen in dit gebied.

Hoe zit dat? De verklaring zou kunnen zijn dat de Rotterdamse meertjes hun namen kregen van mensen die oorspronkelijk uit verschillende dialectgebieden afkomstig waren - het welvarende Rotterdam trok destijds veel immigranten aan. Misschien dat De Wiel zijn naam dus dankt aan omwonenden uit Friesland, een gebied waar alleen de vorm wiel bekend is. En dat De Waal zo genoemd is door immigranten uit Utrecht, waar alleen díé vorm voorkomt. Een minuscuul mysterie, dat wel nooit opgelost zal worden.