Onze Taal. Jaargang 78

Komt een Limburger in Amsterdam...
Het succes van dialectgrappen
Lijntje Pronk
(28 jaar)-Engelse taal en cultuur en middeleeuwen en renaissance studies, RU Groningen

Een paar Hollanders zakken door het ijs. Een Friese boer die het tafereel heeft gevolgd: ‘Ik zei nog zo: it ken net.’ Deze reclame van Berenburg is waarschijnlijk het allerbekendste voorbeeld van een mop waarin mensen uit de Randstad en de provincie verstrikt raken in een spraakverwarring. Lijntje Pronk verdiepte zich in het genre, en sleepte daarmee de Onze Taal-studentenprijs in de wacht.

Een Groninger zit op de boot van IJmuiden naar Newcastle. Hij gaat 's avonds buiten op het bovendek zitten en kijkt uit over de zee. Het is een heldere nacht, het is windstil en de hemel staat vol sterren. Een Engelsman komt naast hem op het bankje zitten. Na een kwartiertje zegt de Engelsman: ‘Quiet night.’ De Groninger kijkt even stil voor zich uit. Dan schudt hij zijn hoofd en antwoordt: ‘Kwait ook nait.’

Het is bijna aandoenlijk: een Groninger die verwacht ver van huis nog altijd in zijn eigen dialect te worden aangesproken. Daardoor hoort hij in de Engelstalige opmerking ‘quiet night’ een misschien filosofisch bedoelde - ontboezeming in plaats van een voor de hand liggende ijsbreker over het weer.

■ Godelief

De dialectgrap verloopt meestal via een vast stramien. Een dialectspreker en iemand die een andere taal of ander dialect spreekt, raken met elkaar in gesprek. Ze zijn allebei in de veronderstelling dat ze dezelfde taal gebruiken. Uiteindelijk blijkt op komische wijze dat dit niet het geval is.

Eind vorig jaar besloot ik ze te gaan verzamelen. De grappen die ik al kende, kon ik aanvullen met mopjes op het internet, uit boekjes als Um met te nem'n noa 't huuske (met mopjes in het Twents) en met dialectgrappen die ik hoorde van mensen om mij heen.

Dialectmoppen gaan vaak over gesprekken tussen kerkgangers en hun ABN-sprekende dominee, of tussen leerlingen en hun docent. Een voorbeeld van dat laatste:

Op een basisschool in Salland besluit de schoolmeester aan het begin van het nieuwe schooljaar zijn leerlingen te vragen of ze de betekenis van een aantal moeilijke woorden kennen. Hij noemt er een aantal en geeft de leerlingen één voor één de beurt.
Jantje zit te luisteren en kent geen enkel woord. Dan vraagt de meester: ‘Wat betekent het woord kritisch?’
Jantje steekt onmiddellijk zijn vinger op: ‘Dat bint die witte pilkes woar de meester met op 't bord schrift.’

Het verschijnsel beperkt zich niet tot Nederland. Ook in Vlaanderen zijn dit soort moppen bekend:

Sjarel is standwerker op de markten van West-Brabant. Als de handel heel goed is gegaan, gaat hij weleens naar de madammekes in Antwerpen. Op een van die avonden vraagt een van de madammen: ‘Allé, Sjarel, wa' vur 'ne stiel 'edde gij?’
Sjarel kijkt beteuterd en zegt: ‘Mar Godelief, da' wete gij toch onder'and wel, zekers!?’

Het woord stiel dat hier voor verwarring zorgt, betekent ‘vak’ of ‘beroep’. De betekenis van het woord in Sjarels dialect laat zich raden.

■ Cabaretiers

Veel mensen kunnen de dialectgrap waarderen. Dat merk je onmiddellijk zodra je er een vertelt (probeer het maar). Maar het blijkt ook uit het succes van de Berenburg-reclames van een aantal jaar terug, waarin een stel Hollanders de Friese waarschuwing ‘It ken net’ begrijpen als ‘het gaat net’, in plaats van ‘het gaat niet’ - en vervolgens door het

[p. 207]

ijs zakken of een auto raken bij het uitparkeren. Dankzij de reclame is dat Friese zinnetje in heel Nederland bijna gevleugeld geworden. Daarbij moet natuurlijk wel gezegd worden dat het Fries niet een dialect is, maar een taal - maar het principe blijft hetzelfde: mensen uit de Randstad en de provincie raken verstrikt in een spraakverwarring.

Humor en streektaal vormen kennelijk een goede combinatie. Dat geldt voor dialectsprekers onderling. Als we het boek Megatrends van grimlach tot ironie van de trendwatcher Adjiedj Bakas mogen geloven, vertellen dialectsprekers elkaar onderling steeds vaker moppen in de eigen taal - wellicht doordat mensen in een globaliserende wereld terugverlangen naar de kleine, overzichtelijke wereld van weleer. Maar het geldt ook voor buitenstaanders. Bij hen werken dialecten sowieso al een beetje op de lachspieren. Het is niet voor niets dat cabaretiers graag sketches maken in dialect, denk maar aan de typetjes in tv-programma's als Jiskefet en Draadstaal en die van Hans Teeuwen en Van Kooten en De Bie.

Voor een deel komt dat vast door het beeld dat veel mensen hebben van dialecten en hun sprekers. Die lopen in veler ogen toch een beetje achter, om niet te zeggen dat ze wat onbeschaafd gevonden worden - karaktereigenschappen die door de dialectgrappen vaak bevestigd worden.

■ Stinken

Het feit dat de dialectsprekers in deze moppen verwachten dat de hele wereld Gronings, Limburgs of Brabants spreekt, bevestigt bovendien op een lachwekkende manier de naïviteit die aan hen wordt toegedicht. Een extreem voorbeeld van dit soort argeloosheid is wel het mopje over een Twentse boer en een duif, waarvan overigens veel verschillende versies bestaan:

Een Twentse boer loopt onder een boom door, waar een duif in zit. De duif zegt: ‘Roekoe.’ De boer kijkt op, ziet de duif en zegt: ‘Noh, ik roek oe ok!’

En passant wordt naast de naïviteit een ander mogelijk vooroordeel bevestigd: dat van de stinkende boer. Dát ontkent de boer namelijk niet. Hij opent meteen de aanval op de duif door te zeggen dat die ook stinkt.

Soms is het juist ook de niet-dialectspreker die de mist in gaat, maar dan weer wel doordat hij de dialectspreker ziet als ‘onbeschaafd’.

Hollandse jongen: Zullen we dansen?
Brabants meisje: Naaie!
Hollandse jongen: Niet eerst dansen?!

Illustratie: Matthijs Sluiter

■ Een nietmachine niet

Een deel van het succes van de dialectmop zit 'm dus in de vooroordelen die mensen hebben over dialectsprekers. Maar een dialectmop is ook te zien als een taalgrap voor gevorderden.

Veel taalgrapjes zijn gebaseerd op woorden die hetzelfde klinken maar toevallig twee erg verschillende betekenissen hebben (denk aan mopjes als ‘Een nietmachine niet en een perforator niet’ en ‘Hans Kazàn is overreden door een goocheltruc’). Bij dialectgrapjes gebeurt min of meer hetzelfde, alleen moet de toehoorder nog een extra stapje zetten: hij moet overschakelen naar het dialect. En als hij het dialect niet machtig is, moet hij even puzzelen (of bij grappen op papier: die zelfs even hardop lezen) om de pointe te begrijpen. Neem nu deze mop:

Een man uit Kerkrade besluit een dagje naar Amsterdam te gaan, omdat hij de Dam een keer wil zien. Hij loopt in Amsterdam het centraal station uit en wordt onmiddellijk aangesproken door een man die vraagt: ‘Moet je wiet?’ De man uit Kerkrade antwoordt: ‘Neij, vief menute loupe.’

Limburgers, vooral die uit Kerkrade, zullen de spraakverwarring direct begrijpen, maar niet-dialectsprekers moeten toch iets langer nadenken voordat begint te dagen dat wiet in het Kerkraads iets als ‘ver’ moet betekenen. Of anders deze:

Een man en een vrouw uit Groningen gaan op vakantie. Ze hebben geen koffer en besluiten er nog snel een te gaan kopen. Ze lopen voor V&D langs en de man spreekt een vrouw aan die net naar buiten komt: ‘Ik zuik 'n kower. Hemm'n ze die hier?’
De vrouw vraagt: ‘Samsonite, meneer?’
De man draait zich om en zegt tegen zijn vrouw: ‘Kom, ze hemm'n ze nait.’

De naam van koffermerk Samsonite klinkt kennelijk als het Groningse zinnetje voor ‘ze hebben ze niet’. Niet-Groningers zullen een behoorlijke kluif hebben aan deze grap.

Het is bekend dat het oplossen van puzzels een goed gevoel oplevert, waarbij bovendien geldt: hoe moeilijker het puzzeltje, des te groter de voldoening. Die voldoening komt de waardering voor zulke relatief moeilijk inzichtelijke dialectmoppen natuurlijk ten goede.

■ Zitten skaten

Nog even over de Samsonite-mop: zou het toeval zijn dat daarin - net als in de allereerste mop - een Groninger de mist in gaat met het Engels? Niet echt. Het Gronings leent zich prima voor moppen met Engels dankzij de vele ai-klanken, die in beide talen voorkomen - maar in het Standaardnederlands niet.

[p. 208]

En ook in een aantal Noord-Hollandse dialecten zijn grappen in combinatie met het Engels mogelijk, omdat de sch daar vaak wordt uitgesproken als sk:

Een Texelse puber krijgt voor de zoveelste keer een standje van zijn ouders. Ze vinden dat hij te veel tijd besteedt aan computerspelletjes. Ze verbieden hem die dag nog in zijn kamer achter de computer te kruipen. Hij hoort het rustig aan en zegt dan ‘Nou, dan ga ik de hele middag skaten.’ Zijn vader zegt boos:
‘Skeete? Blief don maar op je kamer, als je wil sitte skeete.’

■ Schunnig

Dat gepuzzel met dialect geeft een grap dus net even een beetje extra. Eigenlijk alle moppen worden er net iets leuker van: ook de flauwe, én natuurlijk de een beetje schunnige:

‘Waarom heeft Vanessa geen horloge?’
‘Tied zat.’

Hier moesten we het voorlopig maar bij houden. Want om maar eens een bekende dialectmop aan te halen: echt onnette moppen in een net taaiblad, ‘dat ken net’.