Onze Taal. Jaargang 78

[p. 204]

Peter Burger
De retoriek van geen retoriek
Bedenkingen bij een stijladvies

‘Laat de feiten voor zichzelf spreken’ is een van de belangrijkste lessen voor romanschrijvers, scenarioschrijvers en journalisten. Maar feiten zeggen niets - het is de schrijver die spreekt. ‘Toen de kletsnatte kinderen klaar waren met zingen voor de kurkdroge koningin, klapte Beatrix twee keer in haar handen.’

Koninginnedag in Deventer, 2003. Krantenverslagen gaven allerlei zogenaamd sprekende details.
Foto: EPA Photo ANP / Robin Utrecht

Een van de belangrijkste kunsten die schrijvers zich eigen moeten maken, is: zo schrijven dat de lezer het voor zich ziet. Vertel de lezer niet dat iets zus of zo is, maar laat het zien: ‘Show, don't tell’, heet het in Amerikaanse leerboeken voor romanschrijvers, scenarioschrijvers en journalisten. De beste beschrijvingen blijven je lang bij. Een correspondente van NRC Handelsblad liet me de hitte en het stof voelen van een café in Caïro door te schrijven dat de wieken van de ventilator zó langzaam draaiden dat de vliegen erop konden blijven zitten. Een student journalistiek beschreef het einde van het zwembadseizoen in zijn woonplaats, waar iedereen op de laatste dag zijn hond te water mocht laten, zó plastisch dat de hele klas zat te kokhalzen toen hij het voorlas.

Een andere student kwam van een popfestival op Bevrijdingsdag terug met een saai sfeerverslag: ‘Iedereen ging uit zijn dak.’ Op popfestivals gaat iedereen altijd uit zijn dak. Wat was er anders aan deze dag? Dat de goede bedoelingen van de organisatie niet spoorden met de verlangens van de bezoekers, bedacht de student. Kon hij dat concreet maken? Dat kon hij: ‘Toen de politieke gevangene uit Algerije naar de microfoon liep om te vertellen hoe hij gemarteld was, draaide het publiek zich als één man om om bier te halen.’ Zulke beschrijvingen maken commentaar overbodig: de feiten spreken voor zichzelf. Eén goedgekozen detail is meer waard dan een alinea met uitleg of tien ronkende adjectieven.

Wie op die manier alleen de feiten verstrekt, lijkt geen retorica te gebruiken. Geen brede armgebaren hier, geen stemverheffing, geen trucs: ik vertel de dingen gewoon zoals ze zijn. Maar ook dat is retorica: de retoriek van geen retoriek.

■ Koninklijke geluiden

Misschien is het wel de meest Nederlandse stijldeugd: doe maar gewoon. Een stijlfiguur die daarbij past, is ‘bathos’: je laat het verhevene een paar treden dalen door plotselinge confrontatie met het banale. De beroemde negentiende-eeuwse dichter De Schoolmeester was er goed in: ‘O ziel, met angst vervuld, als varkensworst met zult.’

Bathos wordt niet alleen gebruikt door dichters, maar ook door journalisten. Die hebben natuurlijk niet zo veel vrijheid als dichters, zij zitten vast aan de feiten. Maar ook in journalistieke beschrijvingen kun je bathos gebruiken, bijvoorbeeld zo. Koningin Beatrix bezoekt een museum over de Watersnoodramp:

Toen alle ministers, burgemeesters, commissarissen van de koningin, journalisten en fotografen ook binnen waren, was de koningin verdwenen. Ze stonden op elkaar gepakt in een halletje en keken zwijgend naar een gesloten deur. ‘Majesteit heeft zich even teruggetrokken’, legde meneer Kamp van de RVD uit. Daarmee bedoelde hij dat Beatrix op het toilet zat.
Dat duurde en duurde, maar uiteindelijk klonken er koninklijke geluiden uit het hokje. Dat wil zeggen: de wc werd doorgetrokken. Toen Beatrix de deur opende, keek iedereen discreet de andere kant op.

Degene die hier de koningin - excusez le mot - te kakken zet, is de journalist

[p. 205]

Marcel van Roosmalen, de meester van het quasi-argeloos genoteerde dodelijke detail. Het citaat komt uit een boekje uit 2004, Op campagne met Oranje, een serie reportages waarvoor Van Roosmalen een jaar lang mee op werkbezoek ging met Beatrix. Zijn oordeel is ongenadig: ook in het jaar waarin Beatrix zich van een warme, menselijke kant wilde laten zien, meed ze ontmoetingen met gewone burgers. De werkbezoeken zijn streng geregisseerde toneelstukjes, waarbij Beatrix er vooral van geniet om met haar eigen soort mensen witte wijn te drinken. Van Roosmalen zegt dat allemaal zelden met zoveel woorden, maar zijn beschrijvingen spreken boekdelen: ‘Hare Majesteit de Koningin onthulde een plaquette en beleefde een heerlijke middag vol kunst, witte wijn en Rudi Fuchs.’ Ze laat een cadeau staan waar gehandicapten een half jaar aan hebben gewerkt en heeft maar een minuut per persoon over voor overlevenden en nabestaanden van de Watersnoodramp.

Om dit ontluisterende effect te bereiken, past Van Roosmalen in dit boekje en in zijn andere stukken, voor Intermediair, HP/De Tij en Volkskrant magazine, voortdurend de volgende truc toe: hij plaatst het gedrag achter de schermen, dat wat voor de geportretteerden níét bij hun performance hoort, nadrukkelijk op de voorgrond. Hij doet dat zowel bij top-performers (Pim Fortuyn, koningin Beatrix) als bij mindere goden (Mat Herben) en bij gewone mensen.

■ Pismeertjes

Van Roosmalen noemt de dingen bij hun naam. Als de man van de RVD zegt dat de koningin zich heeft teruggetrokken, vertaalt Van Roosmalen, alsof wij dat niet begrijpen: ‘Daarmee bedoelde hij dat Beatrix op het toilet zat.’ De boodschap is: Van Roosmaalen onthult wat anderen willen verhullen.

In de volgende zinnen geeft hij nóg zo'n vertaling ten beste - van iets wat hij eerst zelf quasi-verhullend heeft gezegd: ‘Uiteindelijk klonken er koninklijke geluiden uit het hokje. Dat wil zeggen: de wc werd doorgetrokken.’

Ook in een passage over het einde van een Koninginnedagviering in Deventer maakt Van Roosmalen effectief gebruik van bathos:

Toen de politie klaar was met het wegjagen van de mensen die zich op het wegdek tussen het Bergkwartier en de koninklijke bus ophielden, baande de koninklijke familie zich een weg door de achtergelaten blikjes, flesjes en pismeertjes van de massa. (cursivering van mij - PB)

Toiletbezoek, pismeertjes, Beatrix die zich gedraagt als een bitch: Van Roosmalen onthult de werkelijkheid achter de kitsch van het koningshuis.

Maar ís het de werkelijkheid? Door de feiten zo droog te vermelden - hij zegt niet hardop wat hij ervan vindt - geeft de schrijver je een kans, maar wel een kleine kans, om het niet met zijn waardeoordeel eens te zijn. Waar je echter geen moment aan twijfelt, ik tenminste niet, is dat die feiten kloppen. Maar dat doen ze niet. Neem het volgende citaat. Opnieuw Koninginnedag in Deventer: ‘Toen de kletsnatte kinderen klaar waren met zingen voor de kurkdroge koningin, klapte Beatrix twee keer in haar handen.’

Alliteratie, antithese: retorisch en stilistisch is het helemaal dik in orde. Maar het televisieprogramma De leugen regeert riep Van Roosmalen op het matje omdat op een video-opname van het beschreven kinderkoor te zien was dat Beatrix wel vijftien keer in haar handen klapte. Hij vertelt het zelf op de twee laatste bladzijden van het boekje, en zegt dan iets wat alle voorgaande beschrijvingen op losse schroeven zet:

Stevig aangezette ‘feiten’, gepresenteerd door een verslaggever die doet alsof hij een camera is: stijl is ook een kwestie van ethiek.

‘Feitelijk onjuist’, concludeerde Felix [Meurders].
Daar viel weinig tegenin te brengen. De camera zoemde in op mijn hoofd en ik zei: ‘Ik kon het niet goed zien, want ik werd door de RVD weggeduwd. Dus tja...’ Dat was ook feitelijk onjuist, maar omdat er mensen lachten, was ik toch heel tevreden over deze opmerking.

■ Martin Bril

Stevig aangezette ‘feiten’, gepresenteerd door een verslaggever die zelf grotendeels buiten beeld blijft en doet alsof hij een camera is: stijl is ook een kwestie van ethiek. Ik heb meer sympathie voor iemand als Martin Bril, die ook zichzelf als observator in beeld bracht.

Ook Bril was een meester van het welgekozen detail. Over Mat Herben: ‘Gisteren droeg Herben een piccalillykleurige pantalon.’ Over een achenebbisj café in Rotterdam schreef hij:

Ik ging aan een tafel zitten.
Voor me stond een peper-en-zoutstel met een maggiflesje. Om de gele tuit zat een laagje bruine smurrie. Dat hoort bij een maggifles en als je er maar lang genoeg naar gaat zitten kijken, wordt het je vanzelf zwaar te moede.

Maar anders dan Van Roosmalen vertelde Bril - en niet alleen in de columns over de kanker waar hij aan doodging - vaak iets over eigen getob, wat zijn kritiek op anderen overtuigender maakt. Bovendien sprak Bril zijn waardeoordelen vaker hardop uit - showing & telling:

Lelijkheid bestaat niet. Lelijk is niet de omgeving, lelijk zijn de mensen. Lelijkheid is een kwestie van humeur. Zo was ik eens op een zondagmiddag in Spijkenisse. Het was zomer, maar het regende en het was fris. Hollands weer.
Ondanks dat ik door Spijkenisse liep, leek het alsof Spijkenisse afwezig was. De enige levende ziel die ik zag was een man die wijdbeens in een korte broek naar een pornofilm op een reusachtig plasmascherm zat te kijken; dit in zijn eigen woonkamer, en de voordeur van zijn rijtjeshuis stond open - als een stille uitnodiging aan toevallige passanten gezellig binnen te komen.
Ik liep door.
(‘Over lelijkheid’, de Volkskrant, 29 februari 2008)

Van Roosmalen komt uit de vergelijking met Bril voor mij als mindere tevoorschijn, maar beiden gebruiken virtuoos een techniek die in enige mate ook door andere journalisten en schrijvers, en documentairemakers (Michiel van Erp!) wordt toegepast. Ze doen net alsof zij alleen maar registreren (‘I am a camera’), maar zíj́ kiezen de details. Zij noemen de dingen gewoon bij hun naam - alsof de dingen van zichzelf een naam hebben.

De feiten lijken voor zichzelf te spreken, zoals de pop van de buikspreker.

Verkorte versie van de toespraak bij de presentatie, eerder dit jaar, van de tweede editie van Handboek stijl van Peter Burger en Jaap de Jong.