Onze Taal. Jaargang 78

[p. 161]

Guus Middag
Zong
Johanna

Waarom zingt Eva de Roovere ‘Jij is lastig’ en ‘fantastig’? En de jongens van Opgezwolle ‘proef die woofer’? En hoe komt het dat dit zo bijzonder klinkt? In zijn rubriek ‘Zong’ staat Guus Middag stil bij de taal en de poëzie die te horen is in allerlei Nederlandstalige liedjes, oud en nieuw.

Ik zat te lezen in Reynaert de Vos, in een nieuwe vertaling, door Ard Posthuma. Ik las: ‘Bij een linde in het veld, / werd de hen ter aarde besteld.’ Het ging over de begrafenis van Coppe, het arme hennetje dat door Reinaert was doodgebeten. Zo zag haar graf eruit: ‘Op het gladde marmer stond / wie daar rustte in de grond.’ De tekst liep soepel, maar dat gold niet voor het grafschrift zelf.

Daar had Posthuma een echt kreupelrijm van gemaakt: ‘Hier rust Coppe, onze hen, / die zo goed kon scharrelen.’ Het is een knullig rijm, maar wel bewust knullig. Het past goed bij het verhaal, waarin nog zoveel meer pijnlijke blunders worden gemaakt.

Het roept meteen een andere hen in herinnering, een hen die ook al zo goed kon scharrelèn. Ik bedoel Johanna, ‘een meisje van zeventien jaren’, wier lotgevallen door Rijk de Gooyer worden bezongen in zijn lange ballade ‘Johanna’ (1975). De Gooyer zingt niet echt, het is meer alsof hij een ouderwets gedicht zingzegt, met een bewust harkerige dictie en een bewust houterig ritme. Daarbij hoort de rare neiging om het lidwoord een uit te spreken als het telwoord één, waardoor alles extra stijf en schools gaat klinken. De opname is in een wat rumoerige sfeer gemaakt. Het lijkt wel alsof De Gooyer in een volle kroeg staat, of op een markt. Er zit publiek bij en hij wordt begeleid door een hoempaorkest. Lees maar hardop mee, dan hoort u vanzelf de rijmblunder aan het eind:

Zij was één aardig meisje,
bedrijvig als één hen.
Zij diende bij één gegoede familie,
als meisje voor halve dagen.

Het laatste woord moet rijmen op ‘hen’, en wordt dus uitgesproken als ‘da-gèn’. Nog erger: in dit lied moet de slotregel, en dus ook de slotblunder, van elk couplet tweemaal door de hele zaal uit volle borst worden herhaald, begeleid door een forse uithaal van de blazers. Dus dat is dan driemaal ‘da-gèn’.

■ Rampzalig

Net als in Reynaert de Vos past dit kromme rijm wel goed bij de rest van het lied. Ook hier gaat van alles mis. Johanna wordt verliefd op een arme schoenlappersjongen. Hij komt ‘van heinde en van ver’. Dat is niet erg, maar er komt nog iets bij: hij ‘stonk naar jenever’. Ook hier is het rijmwoord beklemtoond (‘en van ver’), zodat De Gooyer om het ritme en het rijm niet te verstoren het woord ‘jenever’ verkeerd moet uitspreken. De schoenlappersjongen stinkt niet naar jenéver, maar naar jenevèr.

Zo klunst het lied maar door. Op alle plaatsen waar het erop aankomt moet het rijmwoord met een foute klemtoon worden uitgesproken - en de zaal mag het daarna nog eens luid en duidelijk herhalen. Dat is grappig. De bezongen gebeurtenissen worden intussen steeds rampzaliger, en dat maakt het dan nog weer grappiger. De jongen wil van het meisje al haar spaargeld. Spreek uit: spaar-géld. Hij dwingt haar te stelen: zes zilveren eetlepels. Spreek uit: eetle-pèls. De diefstal wordt ontdekt, het meisje ontslagen, maar eigenlijk is zij onschuldig. Spreek uit: on-schul-díg. Het meisje kan de schande niet langer verdragen, slaat de hand aan zichzelf, en het bloed spuit ten hemel. Spreek uit: ten he-mèl. En bij de aanblik van het lijk bibbert de jongen vreselijk. Spreek uit: vre-se-líj́k.

Willen we dan nog weten hoe het loopt af? Rijk de Gooyer declameert verder met zijn wat sarrende stem en de blazers blazen verder met hem mee. Nog één couplet dan. De jongen bekent zijn misdaad en wordt tot de galg veroordeeld. Maar ook dan gaat alles weer mis. De galg blijkt ‘toevallig bezet’ en dus kiest men maar voor het hakblok. Spreek uit: hak-blók.

■ Sabinchen

Het lied van Johanna is een straatlied, zoals vroeger gezongen op markten en pleinen. Rijk de Gooyer schreef het niet zelf. Tekst en muziek zijn van Alex de Haas (1896-1973), die zich weer baseerde op een negentiende-eeuws Duits lied over het dienstmeisje Sabientje (‘Sabinchen war ein Frauenzimmer’). In de Duitse versie slaat het meisje niet de hand aan zichzelf, maar wordt zij door de schoenlapper gedood. En vervolgens wordt de schoenlapper niet ter dood veroordeeld, maar krijgt hij een levenslange gevangenisstraf, ‘bis an das kühle Grab’. Ook daar klunzige klemtonen. Ook daar wordt het niet opgevat als een smartelijk levenslied, maar juist als een parodie op het genre.

Zoals het hoort bij zo'n lied eindigt het met een duidelijke boodschap. En zoals het hoort bij een parodie wordt ook die boodschap weer klungelig geformuleerd. In het Duits: ‘Und die Moral von der Geschicht': / Trau keinem Schuster nicht.’ In het Nederlands vraagt Rijk de Gooyer tergend langzaam aan zijn publiek: ‘Weet u wat de moraal is, / van dit zo schone vers?’ Het publiek voelt dan al wel aan welke kant het op zal gaan. Hoe langer de zanger treuzelt, hoe grappiger zijn laatste miskleun wordt. En dan vergeet niemand meer de moraal van dit zo schone vers: ‘Ga altijd heel braaf en deugdzaam door 't leven, / maar hoed u voor schoen-lap-pèrs.’