Onze Taal. Jaargang 78

[p. 132]

Ewoud Sanders
Bargoens [12]:
jatmoos

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

Taxichauffeur Harry Boting gebruikte jatmous in zijn bestseller uit 1965 nog in de oude betekenis.

Wat is een ‘jatmoos’? Daarop zijn twee antwoorden mogelijk. Bij navraag blijkt dat veel mensen het woord jatmoos uit hun jeugd kennen - van het schoolplein bijvoorbeeld. Een jatmoos, zeggen zij, is een dief.

En inderdaad, in die betekenis is jatmoos tamelijk wijdverbreid. Toch is dat niet de oudste betekenis. Oorspronkelijk staat jatmoos voor ‘handgift; het eerste geld dat een winkelier of koopman 's morgens ontvangt’.

■ Getippeld

In die oorspronkelijke betekenis komen we jatmoos in 1904 voor het eerst tegen, in een boek van Bernard Canter getiteld Kalverstraat. In dit boek, dat het leven van de Joden in Amsterdam beschrijft, zijn diverse ‘Joodse’ woorden voor het eerst vastgelegd. Dat geldt ook voor jatmoos, dat we tegenkomen in het volgende dialoogje:

-	‘Dag Dóvid. Heb je al handgift?’
-	‘Natuurlijk heb ik al jatmoos. In zoo'n zaak zal men geen jatmoos hebben.’

Jatmoos gaat via het Jiddisch terug op het Hebreeuwse jad, dat ‘hand’ betekent. Moos is in het Hebreeuws ‘geld’.

In 1906 werd jatmoos voor het eerst opgenomen in een Bargoense woordenlijst, De boeventaal van de Amsterdamse politiecommissaris W.L.H. Köster Henke. Ook daar vinden we het terug in een dialoogje, namelijk:

-	‘Heb je wat benosseld [hier: “verdiend”] vanavond?’
-	‘Noppes, 'k heb den heelen dag getippeld en nog geen jatmoos gehad.’

Net als veel andere ‘Joodse’ woorden kent jatmoos veel spelling- en vormvarianten. Köster Henke vermeldt het tevens als gakmoos, jetmoos en tsjakmoos. Elders zijn nog aangetroffen jadmoos, jatmaus, jatmoes en jatmous.

■ Toneelstukje

Zoals gezegd is handgift het eerste geld dat een neringdoende ontvangt. Het idee is dat het geluk brengt. In 1949 schreef Maurits Dekker hierover in Amsterdam bij gaslicht:

Jatmoos noemden de negocianten het eerste op een partij handelsgoederen of bij de aanvang van de werkdag ontvangen geld. Het werd met wat speeksel besproeid en zo mogelijk in een afzonderlijk vestzakje bewaard, opdat het voor de verdere dag geluk zou mogen brengen.

Sinds wanneer wordt jatmoos gebruikt voor ‘dief’ en hoe komt dat? In die betekenis vinden we het sinds de jaren twintig van de vorige eeuw. Zo schreef de bekende taalcriticus Charivarius in 1925, in een obscuur toneelstukje getiteld De inbreker en het meisje: ‘Bij mijn thuis zeeë ze allemaal dat ik voor jatmous in de wieg gelegd was.’

■ Mozes

Hoe kon jatmoos die nieuwe betekenis krijgen? Doordat het door de gebruikers niet goed werd begrepen. Of, taalkundiger geformuleerd, door volksetymologie. Jatten kende men in de betekenis ‘stelen’. En Moos is een algemeen bekende Joodse voornaam, afgeleid van Mozes. Jatmoos werd dus geïnterpreteerd als een Moos, een persoon, die jatte - een dief dus. Van de weeromstuit ontstond ook het werkwoord jatmozen voor ‘stelen’.

Vanaf de jaren zestig zien we dat jatmoos steeds vaker in de betekenis ‘dief’ werd gebruikt en steeds minder vaak voor ‘handgift’. Toch had de Amsterdamse taxichauffeur Harry Boting nog in 1965 een grote bestseller met het boekje Wie geeft me jatmous? En natuurlijk kwam er nog een opvolger, want zo gaat dat met bestsellers. De titel van die opvolger luidt: Nog meer jatmous. Nieuwe ervaringen van een Amsterdamse taxichauffeur.