Onze Taal. Jaargang 78

[p. 61]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Straatnamen in namaakvestingstadjes

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Stedenbouw is niet meer wat het was. De nieuwste mode is: nieuwe huizen bouwen die er van buiten eeuwenoud uitzien, maar binnen het comfort van de eenentwintigste eeuw bieden. De laatste jaren verrijzen er zelfs complete ‘vestingstadjes’ - nieuwbouwwijken die zich als oud vestingstadje voordoen maar gebouwd zijn op plaatsen waar nooit enig verdedigingswerk heeft gestaan. Het zijn er momenteel drie, namelijk de wijken Veste (in Brandevoort, bij Helmond), Citadel (in Heemskerk) en Vestingstad (in Schuytgraaf, bij Arnhem). Ze geven hun bewoners de indruk dat die in de luwte van de grote, drukke wereld leven, en een beschermd bestaan leiden.

■ Ganzeveer

Architectonisch zijn deze wijken redelijk getrouwe kopieën van bestaande stadjes, maar hoe zit het met de straatnamen? De oorspronkelijke stadjes hebben een karakteristiek stratenpatroon - en dito straatnámenpatroon. Neem een echte vestingstad als Culemborg, waarvan de binnenstad wordt begrensd door de Noorderwal, Oosterwal, enzovoort, en waar de Markt in het midden ligt, als een spin in het stratenweb. Je mag verwachten dat zulke namen allemaal ook weer terugkomen in de nieuwe vestingstadjes. Is dat ook zo?

Alles bij elkaar tellen de drie nieuwbouwstadjes 26 straatnamen. Maar daarvan komen er slechts drie óók voor in de echte vestingsteden. Dat wil zeggen, in de binnensteden daarvan; buitenwijken doen natuurlijk niet mee. Die drie namen behoren dan bovendien nog niet eens tot de categorie die in de oorspronkelijke steden het meest gangbaar is: het zijn geen namen van het type Noorderwal of Markt. De straten in kwestie heten Lauwerstraat (de naam komt ook in de binnenstad van Utrecht voor: Korte en Lange Lauwerstraat), Middellaan (ook in Breda), en de Musket (ook in Coevorden). Drie straatnamen van de 26, dat is een magere oogst.

De Boekdrukkersveste in Vestingstad, bij Arnhem.
Foto: Riemer Reinsma

Weinig overeenkomst dus met de straatnamen in echte vestingsteden. Wel is het zo dat de nieuw gegeven straatnamen vaak naar het verleden verwijzen. Vestingstad heeft bijvoorbeeld een Boekdrukkersveste, en Citadel een Gildenplein. Andere straatnamen herinneren aan oude gebruiksvoorwerpen, zoals Ganzeveer (voormalig schrijfgerei) en Hevel (een werktuig dat door wevers gebruikt wordt). Of ze verwijzen, heel toepasselijk, naar de vestingbouw zelf, zoals de straatnaam Weergang - een weergang was een overdekte houten omloop boven op een vestingmuur.

■ Nostalgische sfeer

Ondanks al die verwijzingen naar het verleden blijft er een belangrijk verschil tussen oud en nieuw. In de oorspronkelijke stadjes hielpen de namen je je plaats te bepalen in het warnet van steegjes en straten. Het waren een soort oriëntatiepunten: de Noorderwal lag aan de noordgrens van de bebouwing, de Markt in het midden. In de nieuwe stadjes hebben de straatnamen die oude functie nog maar zelden. Zeker, de Broederwal en de Neerwal (allebei in Veste) liggen zoals echte wallen aan de rand van de bebouwing. En De Plaetse, nadrukkelijk ouderwets gespeld, is de naam van het plein dat midden in de wijk Veste ligt. De verwijzing naar het verleden gaat in dit laatste geval overigens mank, want in echte vestingsteden heet het centrale plein altijd Markt. De naam Plaats (tegenwoordig altijd zonder e gespeld) komt alleen in dorpen voor. Én in Den Haag - maar dat is uiteindelijk óók een dorp.

De overige 23 straatnamen hadden dus evengoed op elke andere plek in het stadje kunnen liggen. Het is duidelijk: de namen in de nieuwe vestingstadjes dienen niet meer als oriëntatiemiddel. Maar een andere functie hebben ze wél heel duidelijk: met hun verwijzingen naar het verleden willen ze een nostalgische sfeer scheppen. En het is niet toevallig dat sommige van deze nieuwe namen óók voorkomen in buitenwijken van steden of dorpen. Zo is er ook een Weergang in de nieuwbouwwijken van plaatsen als De Goorn, Emmen en Zeewolde. En dat zijn geen vestingsteden - ook geen nieuwe.