Onze Taal. Jaargang 78

[p. 58]

Joop van der Horst
Afscheid tegen wil en dank
De toekomst van het handschriftonderwijs

Het handschrift moet weer stevig worden verankerd in het onderwijs. Dat vinden veel lezers van Onze Taal, zo blijkt uit een recente peiling. Dat verlangen is begrijpelijk, maar niet zo realistisch, vindt Joop van der Horst.

Beroemd handschrift: het dagboek van Anne Frank.
Uit: Ik probeer mijn pen, Amsterdam, Bakker, 1979.

Heel wat mensen vinden dat er op school meer gedaan moet worden aan een duidelijk handschrift. Die indruk heb ik al een hele poos. Door de discussierubriek ‘Hom of kuit’ in dit blad weten we het nu zeker. Frank Jansen wierp in de decemberaflevering de vraag op of er op school meer aandacht moet komen voor het schrijfonderwijs. Er hebben 311 lezers geantwoord, en een grote meerderheid van hen, 278 (89,4%), is inderdaad van mening dat de school meer aandacht moet besteden aan het schrijven. Op de website van Onze Taal staan een boel commentaren. Daarin wordt veel gezegd wat mij uit het hart gegrepen is. Maar ik heb niet meegestemd.

Ik ben een verstokte met-de-hand-schrijver en ik schrijf, al zeg ik het zelf, een niet onaardige poot. Ik heb dat op school geleerd met pen en inkt, uit een methode van ene Tazelaar. Die naam is me bijgebleven. Hij stond namelijk op de kaft van alle schriftjes, en als kind vond ik dat zo'n rare naam. Men noemt het soms een kroontjespen waar we mee schreven, maar dat was het niet. Het was een pen met een ‘voetje’. Vanaf de middelbare school werd het een vulpen, en dat is bij mij zo gebleven. Een balpen gebruik ik enkel op papier dat geen vulpen verdraagt, wat tegenwoordig nogal vaak het geval is. Door opleiding en beroep schrijf ik bijna alle dagen en nogal veel: brieven, dagboek, aantekeningen, artikelen, boeken. Ook als ik de computer gebruik, is de eerste versie meestal handgeschreven. Niet uit principe of zo, veeleer uit ouderwetsigheid. Ik ben het zo gewend, en zo gaat het mij het beste af.

■ Renaissance-schrift

De aanleiding voor de ‘Hom of kuit’-vraag van december was een berichtje in de krant, onder andere in NRC Handelsblad van 9 november. Daar werd gezegd dat het handschrift van scholieren steeds onleesbaarder wordt. Voor wie in het onderwijs werkt, is dat geen nieuws. Al minstens 25 jaar zien we hoe de handschriften, gemiddeld, achteruitgaan. Ik moet tegenwoordig al eens een student uitnodigen om zijn examenwerk te komen voorlezen als ik zijn gekriebel niet ontcijferen kan. Tot nu toe kunnen zij hun geschrift achteraf nog wel zelf lezen. Ik verwacht dat het weldra niet meer lukt.

Ons handschrift, de vorm van onze geschreven letters, gaat terug op de humanisten van de zestiende eeuw. In de Middeleeuwen schreven de mensen anders. In de Renaissance waren het de humanisten die met een nieuw handschrift kwamen, geïnspireerd op de Oudheid. En het is dat geschrift, met kleine aanpassingen, dat in heel Europa ingang heeft gevonden, en dat ook nu nog onderwezen wordt. Ons handschrift is een Renaissance-schrift.

In ander verband, in mijn boek over Het einde van de standaardtaal (Amsterdam 2008) heb ik betoogd dat de taal-cultuur van de Renaissance en alles wat daarmee verbonden is, tegen het einde van de twintigste eeuw op z'n einde loopt. Dat daarmee ook ons Renaissance-handschrift in zwaar weer zou komen, daar kon je op wachten. Maar zo ver hoeven we het nu niet te zoeken. Er zijn genoeg andere zaken om te overwegen.

■ Opa en oma

Vanaf het eind van de negentiende eeuw is er veel veranderd. Ik ga voorbij aan de opkomst van de schrijfmachine (vanaf circa 1876), om meteen te beginnen met de balpen, in Europa vanaf ongeveer 1950. Toen ik leerde schrijven, in 1955/1956, waren er al balpennen in

[p. 59]

omloop, maar op school mocht je die niet gebruiken. Uit den boze, zoals het toen heette, ‘verwoestend voor het handschrift’, slecht voor de fijne motoriek. Niettemin heeft de balpen veel terrein gewonnen, en de pen met de inktpot is verdwenen. Kan het zijn dat de bezorgde leerkracht anno 1955 een beetje gelijk had? Zoveel is zeker dat de balpen minder fijne beheersing van de motoriek vergt, en dat dus objectief vaststaat dat latere generaties leerlingen in dit opzicht, gemiddeld, minder geoefend zijn.

Belangrijker lijkt me dat de laatste tien of vijftien jaar buiten de school bijna niemand meer met de hand schrijft, noch met kroontjespen of vulpen, noch met balpen. Men stuurt e-mails, men chat, een brief wordt getypt en daarna uitgeprint. Zelfs het boodschappenlijstje van Albert Heijn kun je op het internet aanvinken. De moderne jongere ziet ook nauwelijks meer voorbeelden van andermans geschrift, want opa en oma mailen eveneens. Dat betekent dat de handgeschreven tekst (brief, dagboek, scriptie, in een niet eens zo ver verleden ook boekmanuscripten) nagenoeg geheel uit onze cultuur verdwenen is. Enkel binnen de school is het handschrift er nog, en zoals nu iedereen in de krant heeft kunnen lezen, leidt dat een kwijnend bestaan.

■ Marginaal

Voordat u gaat zeggen dat dit erg is, of juist een grote vooruitgang, of wat ook maar uw mening wezen mag, laten we eerst proberen de feiten onder ogen te zien. Feit is dus dat het handschrift in onze cultuur marginaal geworden is. Een feit is ook dat dit een nieuwe situatie is, helemaal anders dan de afgelopen 500 jaar. Dan is het niet verwonderlijk, lijkt me, dat ons handschrift door gebrek aan oefening, door gebrek aan voorbeelden en door de afwezigheid van maatschappelijk belang, niet langer de kwaliteit kan handhaven van vroeger.

Honderden jaren leerden schoolkinderen om goed en leesbaar te schrijven opdat ze na school, in hun werkzame leven, goed en leesbaar zouden schrijven. Hard nodig, want er werd onnoemelijk veel geschreven. Momenteel leren de kinderen schrijven terwijl tijdens het leren al duidelijk is dat ze dat later haast nooit meer zullen doen. Ik ben niet blind voor de beperkte maar reële functie van het handschrift gedurende de schooljaren. Maar dit is slechts een schim van het vroegere belang van leesbaar schrijven.

■ Drijfzand

Interessant aan dat krantenbericht over de handschriften vond ik vooral de vermelding van allerlei organisaties en personen die het kwaad meteen krachtig willen bestrijden. Of eigenlijk willen ze dat niet; ze willen dat de school het zal doen. ‘School, doe er wat aan!’ Ook in allerlei reacties op de website van Onze Taal valt dat te lezen. Veel van die reacties zijn volgens mij gebaseerd op verkeerde veronderstellingen. Als schrijffreak spijt het me dit te moeten zeggen, maar het is niet anders. Met name drie veronderstellingen keren in de discussie steeds weer terug, alle drie ondeugdelijk.

De eerste veronderstelling die we telkens weer tegenkomen, is dat als leerlingen iets niet kunnen, of onvoldoende kunnen, dat het dan door de school komt. Of positief geformuleerd: als de school nu maar zijn best zou doen en er voldoende tijd en aandacht voor vrijmaakt, dat het dan lukt. Het is een mening die vooral buiten het onderwijs opgeld doet. Ik weet niet waar dit malle idee vandaan komt.

Gegeven de hedendaagse zeer beperkte functie van het schrijven, namelijk enkel op school, gegeven de nagenoeg totale afwezigheid ervan buiten de school, dat is: geen situaties waarin het moet, geen voorbeelden (en nog afgezien van misschien een mindere basisoefening door ander schrijfgerei; daar wil ik af zijn), zullen zelfs de allerbeste leerkrachten, bij maximale tijdsinzet, nooit meer het niveau bij hun leerlingen bereiken dat vijftig of honderd jaar geleden normaal was. Zelfs niet als de kroontjespen en de inktpot weer ingevoerd zouden worden en de balpen ten strengste verboden. Twee maatregelen die ik overigens niet waarschijnlijk acht.

Illustratie: Hein de Kort

Een andere foute veronderstelling is zo mogelijk nog naïever: als iets goed, mooi, nuttig of belangrijk is, dan zal het wel blijven bestaan. Er was in deze wereld echter veel goeds, moois, nuttigs of belangrijks dat nu niet meer bestaat. Dit kan gelijkelijk gelden voor een standaardtaal, een snelle postverbinding tussen Amsterdam en Brussel, ongerepte natuur en een leesbaar handschrift. Het is niet omdat leesbaar schrijven op dit moment nuttig is op school, dat er geschreven zal blijven worden.

De derde op drijfzand gebouwde veronderstelling is dat wat leerlingen anno 1950 konden leren, ze ook in 2009 kunnen leren. Hoe weet u dat zo zeker? Het is een gevaarlijke miskenning van de veranderende situatie. Concreet: schrijven anno 2009 verkeert in een onvergelijkbaar andere context dan schrijven in 1950. Wie dit feit niet als vertrekpunt voor zijn discussie neemt, loopt groot gevaar de kern van de zaak te missen.

[p. 60]

■ Laptopjes?

We zitten in een netelige situatie. Niemand ervaart die scherper dan de juf op de basisschool, groep drie of vier. Morgen is er weer schrijven. Dat staat zo op het rooster. Wat is wijsheid? Zolang niet alle zesjarigen meteen op school een laptopje krijgen, zal er nog wel geschreven worden. Pleit ik voor laptopjes in groep drie? Volstrekt niet. Maar tegelijkertijd voel ik mee met al die juffen en meesters, die dag in dag uit zich inspannen om de kinderen te leren schrijven, zo goed mogelijk. Dat is wat de samenleving van hen verwacht, en hier en daar op hoge toon zelfs éíst. De samenleving die zelf het schrijven buiten school vrijwel afgeschaft heeft. Een samenleving dus die nagenoeg alle steun aan dit schrijven onttrokken heeft. De kinderen moeten iets leren waar de wereld buiten de school eigenlijk alle belangstelling voor verloren heeft. Maar o wee als de school niet alle kinderen keurig leert schrijven! Begint u al iets te dagen van de wonderlijke, ja tegenstrijdige situatie?

Ik schreef al dat ik zelf een verstokte vulpenschrijver ben, en ik betreur het dat er onleesbaar geschreven wordt. En de pleidooien voor een goed handschrift zijn me uit het hart gegrepen. Maar toch, ze zijn ook hypocriet. De samenleving kan niet met de ene hand eisen stellen die ze met de andere hand van tafel veegt of zelfs regelrecht tegenwerkt. Daarom heb ik mij van stemming onthouden.