Onze Taal. Jaargang 78

[p. 49]

Struikelblokken in het Nederlands [2]
Wel of geen lidwoord
Jan Erik Grezel

Het geniepige woordje er, de warrige woordvolgorde: volwassen buitenlanders die onze taal leren, worstelen met typische eigenaardigheden van het Nederlands. Op gezette tijden belicht Jan Erik Grezel zo'n struikelblok.

Illustratie: Ronald Slabbers

‘Elena, heb jij ook huisdieren?’ Op de vraag van de docent klaart het gezicht van de doorgaans wat sombere Poolse cursiste op. ‘Iek heb kat én hoend!’ Aan de uitspraak van Elena - zes maanden in Nederland - valt wel wat te verbeteren. En bij dat ‘kat en hond’ ontbreken de lidwoorden. Ze zal toch niet bedoelen dat haar twee huisdieren op voet van oorlog met elkaar leven: als kat en hond? De docent houdt Elena de correctiespiegel voor: ‘O, jij hebt “een kat” én “een hond”. Gaat dat goed samen?’ Elena kijkt wat zuinig.

In de beginnersgroep van Elena vertellen cursisten over hun leefomstandigheden. Hoewel de meesten sinds kort in Nederland zijn, kennen ze al veel woorden. Wel maken ze talloze fouten in uitspraak, woordvormen en zinsstructuur. En natuurlijk in het gebruik van de lidwoorden. Niet alleen het verschil tussen de en het is een probleem (zie de eerste aflevering van deze serie, in het oktobernummer), ook weten veel cursisten niet wanneer je nu wel of geen lidwoord gebruikt. Vooral een, het lidwoord van onbepaaldheid, duikt willekeurig in hun Nederlands op. Of helemaal niet.

■ Microwoordjes

Elena's lidwoordgebruik valt te verklaren uit haar taalachtergrond. Slavische talen - waartoe Elena's moedertaal behoort - kennen geen apart lidwoord van onbepaaldheid zoals het Nederlandse een. Waar Nederlanders een juist wel gebruiken, laat de Poolse cursiste het consequent weg: ‘Ik heb nu ook fiets’, ‘Wij wonen in nieuw huis met kleine tuin’, ‘Nederlands is moeilijke taal’, ‘Ik heb lieve man.’

Daar komt bij dat een behoort tot de ongrijpbare microwoordjes van het Nederlands. Net als 'r, de en 't is het lidwoord een, of realistischer gespeld 'n, vrijwel niet te horen voor een buitenlander. Bovendien heeft het geen concrete betekenis, maar alleen een vage en wisselende functie. Immers, met een kun je één exemplaar van een soort aanduiden: ‘Wij hebben een hond.’ Maar ook de verzameling van alle exemplaren: ‘Een hond heeft vier poten.’ Taalkundigen noemen dit laatste ‘categoriaal’, omdat de hele categorie (honden) wordt bedoeld. Ook het lidwoord van bepaaldheid kan een vergelijkbare functie hebben: ‘De hond stamt af van de wolf’, waarin de hond ‘generiek’ heet omdat niet de verzameling van alle honden wordt aangeduid, maar de soort.

■ Lidwoordjungle

De complicaties voor Elena worden alleen nog maar groter doordat we in het Nederlands een soms weglaten. Elena heeft ‘een lieve man’, maar die man ‘is Nederlander’, zij heeft dus ‘een Nederlandse man’. Hij ‘is huisarts’, nog maar 32, dus ‘een jonge huisarts’. Verder zijn er vaste combinaties zonder lidwoord de, het of een: ‘op school’, ‘naar bed’, ‘met mes en vork’. Het is geen wonder dat buitenlanders het spoor in de lidwoordjungle kwijtraken. Kan een docent hen daardoorheen loodsen?

Een simpele leidraad lijkt het gegeven dat vóór niet-telbare zelfstandige naamwoorden (‘stofnamen’, zoals brood, bier, boter en fruit, maar ook abstracte woorden als geluk, liefde en haat) in de regel geen een staat. De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) noemt zo'n ontbrekend lidwoord een ‘nul-lidwoord’. Verder komen we te weten dat veel niettelbare zelfstandige naamwoorden ook een telbare vorm hebben: naast ‘brood’ (niet-telbaar) bakken we ook ‘een brood’ (telbaar), en we bestellen ‘bier’ of ‘een biertje’. Maar met deze termen en zo'n uitleg zou de leraar Elena meesleuren in het moeras van de moderne spraakkunst. Daar hebben een praktische docent en zijn leerlingen niets te zoeken. Cursisten willen liefst rijtjes en leerbare regels. Dat soort regels is er vaak niet: waar cursisten problemen mee hebben, zijn merendeels die taalverschijnselen waar niet eenvoudig regels voor te geven zijn.

■ Rijtjes

Rijtjes zijn er wel. Een leraar Nederlands als tweede taal doet er goed aan de leerlingen een beknopt overzicht te geven, op basis van frequentie: welke combinaties zonder lidwoord de, het of een komen vaak voor? Laat leerlingen zulke combinaties gewoon uit het hoofd leren: ‘aan tafel’, ‘naar bed’, ‘op straat’, ‘ik ben van mening’, ‘hij heeft werk’, ‘wij gaan op reis’, ‘met vakantie’ (maar ‘met de fiets’), ‘naar school’ (maar ‘naar de universiteit’). Mocht het toch misgaan met die lidwoorden, dan is er geen man overboord: wel of geen een, de of het staat het begrip niet in de weg.

Voorlopig duizelt het Elena nog. Maar ze maakt vooruitgang, zonder het zelf te beseffen. ‘Mij en Nederlands? Is oerlog, als kat en hoend.’