Onze Taal. Jaargang 78

[p. 47]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Tonijn ‘in’ water of ‘op’ water?
Foto: Onze Taal

Tonijn in/op water

?Veel winkels verkopen blikjes met ‘tonijn op water’. Moet dat niet ‘in water’ zijn?

!Nee, tonijn op water is een goede aanduiding. Het woord op drukt uit dat het water als conserveermiddel wordt gebruikt; vergelijk bijvoorbeeld kersen op sap, aardbeien op lichte siroop en iets op sterk water zetten. Tonijn in water is niet fout, maar minder precies, omdat hierbij niet duidelijk is dat het water als conserveermiddel dient. In bijvoorbeeld haring in tomatensaus zou het juist vreemd zijn om op te gebruiken.

Overigens is het gebruik van in of op nogal grillig. Bij olie bijvoorbeeld wordt wat vaker in gebruikt dan bij andere vloeistoffen, maar ook op is heel gangbaar. Zo is tonijn in olie gewoner dan tonijn op olie, maar komt tomaten op olie weer vaker voor dan tomaten in olie.

Rijk/rijk en Rijksoverheid/rijksoverheid

?Krijgen de woorden rijk en rijksoverheid een hoofdletter?

!Als aanduiding voor ‘de centrale overheid, de Nederlandse (of Belgische) staat’ is het Rijk juist. De aanduiding is al lange tijd in deze vorm ingeburgerd, ook al is het geen eigennaam. Onder meer de grote Van Dale (2005), de Schrijfwijzer (2005), Vraagbaak Nederlands (2005) en het Witte Boekje (2006) adviseren die hoofdletter.

Een samenstelling met rijks- krijgt een kleine letter: rijksambtenaar, rijksinstelling, etc., tenzij het een eigennaam is: Rijkswaterstaat, Rijksgebouwendienst. Tot voor kort gold dat ook voor rijksoverheid: dat was geen eigennaam, maar een ander woord voor landelijke overheid. In 2008 heeft het Rijk echter een nieuwe huisstijl ingevoerd, waarin Rijksoverheid als overkoepelende naam voor alle onderdelen van het Rijk fungeert - als nieuwe naam voor het Rijk dus. Hoewel deze huisstijl geen officiële (spelling)status heeft, lijkt het ons het best die hoofdletter over te nemen.

Een dier of plant die/dat

?Is die juist gebruikt in de zin ‘Een exoot is een dier of plant die oorspronkelijk uit een heel ander gebied komt’?

!Deze zin zal voor veel mensen niet goed klinken. Dat komt door het woord die, dat zowel naar dier als naar plant moet verwijzen. Het juiste betrekkelijk voornaamwoord bij dier is echter dat, omdat dier een het-woord is. Daarom loopt de zin niet goed. Een mogelijke herschrijving is: ‘Een exoot is een dier dat of een plant die oorspronkelijk (...)’, maar dat komt nogal geforceerd over.

Het probleem is te omzeilen door de zin in het meervoud te zetten: ‘Exoten zijn dieren of planten die oorspronkelijk uit een heel ander gebied komen.’ Als zo'n herschrijving niet mogelijk is, is het beter om een heel andere formulering te kiezen.

&-teken

?Kun je in plaats van het woord en ook het &-teken gebruiken? En zo ja, wanneer?

!Het &-teken komt vooral in eigennamen voor, zoals Vroom & Dreesmann, en in afkortingen als V&D en P&O (‘personeel en organisatie’). In andere gevallen wordt het gebruik ervan afgeraden; veel mensen vinden het niet verzorgd staan. Zinnen als ‘We hebben onze boeken & tijdschriften opgeruimd’ kun je dus beter vermijden, behalve in informeel taalgebruik, zoals mailtjes aan goede bekenden. In bijzondere tekstuitingen, zoals opschriften op posters, wordt het &-teken vaak gebruikt omdat het net iets opvallender is dan het woord en, en je er vormtechnisch leuk mee kunt spelen.

Het teken & is overigens ontstaan uit een combinatie - een ligatuur - van de letters e en t van het Latijnse woord et (‘en’). Het heeft ook een eigen naam: ampersand. Dat woord is waarschijnlijk in de negentiende eeuw ontstaan. Volgens verschillende bronnen, waaronder The Word Detective, kenden Engelstalige scholen ooit een gebruik om bij het opnoemen van het alfabet ook het &-teken te noemen. De letters die je ook als woord kon opvatten, zoals a (‘een’) en i/I (‘ik’), werden bij het opzeggen soms voorafgegaan door per se (‘op zichzelf’), om verwarring met het woord te voorkomen; ‘per se i’ betekende dus ‘op zichzelf de letter i’. Dat gebeurde ook bij het &-teken. Het alfabet eindigde dan met: ‘x,y, z and per se and’ - en die laatste vier woorden sleten af tot ampersand.

Elke man en elke vrouw heeft/hebben

?Wat is juist: ‘Elke man en elke vrouw hebben liefde nodig’ of ‘Elke man en elke vrouw heeft liefde nodig’?

!Het enkelvoud is juist. Op het eerste gezicht lijkt een meervoudige persoonsvorm misschien logisch; het onderwerp bestaat immers uit twee zelfstandige naamwoorden die worden verbonden door en, net als in ‘De man en de vrouw hebben liefde nodig.’ Maar bij elk en ieder is de persoonsvorm altijd enkelvoudig, hoe vaak er ook elk(e) of ieder(e) in het onderwerp staat. Dus ook: ‘Elke man, elke vrouw, elk kind, elke hond en elke kat heeft liefde nodig.’

Je kunt deze kwestie wiskundig benaderen. ‘Elke vrouw heeft liefde nodig’ betekent dat elk individueel lid uit de complete verzameling van vrouwen liefde nodig heeft. Het onderwerp verwijst dus naar elk lid afzonderlijk en is daarom enkelvoudig. Dat geldt ook voor ‘Elke man en elke vrouw heeft liefde nodig’: het onderwerp verwijst naar elk lid uit de complete verzameling van mannen en vrouwen en is daarom ook hier enkelvoudig.

Een meervoudige persoonsvorm is wel mogelijk in een zin als de volgende: ‘Elke man en vrouw hebben liefde nodig.’ Daarin is man en vrouw een meervoud, en wordt er bedoeld: ‘elke bij elkaar horende (combinatie van) man en vrouw’.

Meer taaladvies?

Op onze website worden zo'n 1300 taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.