Onze Taal. Jaargang 77

[p. 360]

Riemer Reinsma
Namen op de kaart
Fabrieksdorpen

Waar komt de naam Schiphol vandaan? Heeft Abel Tasman inderdaad Tasmanië ontdekt? Waarin onderscheidt een terp zich van een wier? Dit soort vragen kunnen rijzen als je met de vinger over de landkaart gaat. Riemer Reinsma gaat er in zijn tweemaandelijkse rubriek ‘Namen op de kaart’ op in.

Het is een vreemde naam, die van Budel-Dorplein, een dorpje in Noord-Brabant vlak bij de Belgische grens. Alsof er bij vergissing twee letters ontbreken: de gedachte aan een dorpsplein dringt zich op. Maar daarvan is hier geen sprake. Het moet worden opgevat als ‘Dor-plein’. Hoe zit dat?

■Stinken

In 1892 kochten drie Belgen uit de omgeving van het Franstalige Luik een flink stuk grond in het onbewoonde, moerassige Budel, tien kilometer ten westen van Weert. Ze wilden er een zinkfabriek beginnen. Twee van hen waren de broers Lucien en Emile Dor. In de omgeving van Luik hadden zij voor deze plannen geen toestemming weten te krijgen: een zinkfabriek vereiste een uitgestrekt gebied dat als ‘uitwaairuimte’ kon dienen. Bij Luik was die ruimte er niet, in het Nederlandse Budel wel.

De fabriek lag hier zelfs zó ver van de bewoonde wereld dat de leiding besloot ter plaatse een dorp te bouwen voor de werknemers. Dat werd goed uitgekiend. Zinkfabrieken stinken een uur in de wind, en dus kwam het dorp ten noorden van de fabriek te liggen, waar de lucht schoon was (de wind komt meestal uit het westen). De eenzame ligging van het complex in een oneindigheid van moeras en woeste grond werd nog benadrukt door een slagboom bij de toegang tot het dorp. Tot 1963 ging die enkele malen per jaar dicht.

■Franstalige enclave

Ook in een ander opzicht was Dorplein een geïsoleerd dorpje. De stichters waren Walen, en nog vele tientallen jaren zou Dorplein in sommige opzichten een Franstalige enclave blijven. Veel opschriften waren in het Frans, de fanfare heette ‘Les échos de Dorplein’, op het dorpsgevangenisje (slechts eenmaal werkelijk als zodanig gebruikt) stond ‘Prison’, en tot 1962 sprak men op directieniveau Frans met elkaar. Op de brievenbus in de Hoofdstraat - inderdaad, de straatnamen waren Nederlands - staat nog steeds ‘Lettres’. Een van de weinige signalen dat Budel-Dorplein toch echt wel in Nederland lag, was een rondboograam in een van de gebouwen waarop koningin Wilhelmina stond afgebeeld met de, nu ja, in dit geval onvermijdelijk Franse, tekst ‘Je maintiendrai’ - de wapenspreuk van Nederland.

Dorplein was niet de oorspronkelijke naam van het industriedorp. In het begin, in 1892, heette de nederzetting heel prozaïsch Nieuwdorp, maar op 5 september 1893 kreeg ze van gemeentewege de naam Dorplein, als eerbetoon aan de heren Dor, die op het centrale plein woonden. Het plein heeft zelf overigens nooit Dorplein geheten. Dorplein - of Budel-Dorplein, zoals het dorp vanouds officieel volledig heet - valt tegenwoordig onder de gemeente Cranendonck.

■Goed toeven

Gevreesde stankoverlast was ook de reden waarom de rubberfabriek Hevea naar een afgelegen plek zocht. Oorspronkelijk stond de fabriek midden in het Groningse Hoogezand, maar de geur was onverdraaglijk. In de nieuwgebouwde vestigingsplaats, Heveadorp in de gemeente Renkum (ten westen van Arnhem), had niemand er last van. In het nieuwgebouwde dorp was het voor de personeelsleden goed toeven. De huizen in deze bosachtige omgeving hadden mooie rieten daken en leken op Engelse cottages. Niet alleen naar vroegere, maar ook naar huidige maatstaven zijn ze aantrekkelijk, comfortabel en degelijk. De huizenblokken werden vernoemd naar de Indische eilanden waar de rubber vandaan kwam: Java, Sumatra en Borneo.

■Echtpaar

Een van de vroegste fabrieksdorpen in Nederland was Helenaveen, genoemd naar Helena Panis, de vrouw van de ondernemer Jan van de Griendt (1804-1884). Het dorp werd in 1853 in de Peel in Noord-Brabant gebouwd voor arbeiders die turf kwamen steken. ‘Gebouwd’ is trouwens een groot woord, want Helenaveen bood een bedroevende aanblik, ook naar toenmalige maatstaven.

Negen kilometer ten noorden van Helenaveen ligt Griendtsveen. Het lijkt zo ontroerend: twee dorpen die samen een echtpaar aanduiden, maar de werkelijkheid is minder romantisch. Griendtsveen dateert pas van 1899 en is niet gesticht door ‘Ouwe Jan’ zelf (zoals Jan van de Griendt ter plaatse werd genoemd), maar door zijn twee zonen en twee dochters. Voor zover is na te gaan was dat geen hommage aan hun vader.

In januari verschijnt bij uitgeverij Atlas Riemer Reinsma's boek Namen op de kaart.

Dorplein is een dorp speciaal gemaakt voor werknemers van een zinkfabriek.
Foto: Jos Meusen