Onze Taal. Jaargang 77

[p. 344]

‘Alle mensen zijn van nature geestdriftig over taal’
David Crystal over het populariseren van taalwetenschap
Marc van Oostendorp

David Crystal is waarschijnlijk de bekendste populair-wetenschappelijke auteur over taal ter wereld. En de veelzijdigste. Spreken buitenlanders beter Engels dan Engelsen? Gaat de taal ten onder aan het sms'en? Hoe saai is de taalwetenschap? En waar komen Crystals grote enthousiasme en betrokkenheid vandaan?

Foto: Susanne van der Kleij

De Engelse taalkundige David Crystal (1941) wil de wereld verbeteren. ‘De meeste mensen doen zichzelf tekort’, zegt hij, ‘doordat ze zo weinig weten over taal. Ze laten zich een minderwaardigheidscomplex aanpraten. Zo denken veel Engelsen dat buitenlanders beter Engels spreken dan zijzelf. Dat komt doordat we allerlei krankzinnige grammaticaregels hebben verzonnen. Die regels gaan in tegen het taalgevoel van een Engelsman, maar een Nederlander die de taal op school heeft geleerd, weet niet beter. En veel Engelsen geloven dat je alleen goed Engels spreekt als je je aan die idiote regels houdt.’

‘Je mag een zin bijvoorbeeld niet eindigen met een voorzetsel. In plaats van “He's the man I have been talking to” zou je moeten zeggen “He's the man to whom I have been talking.” In het dagelijks leven zeggen wij al sinds de vroeg-middeleeuwse tijden van de Angelen en de Saksen het eerste. Maar ooit heeft iemand bedacht dat dit niet logisch in elkaar steekt en nu zitten we met de brokken.’

Crystal wil die onzekerheid en dat onbegrip vervangen door nieuwsgierigheid en enthousiasme. Zelf wordt hij door die laatste kwaliteiten gedreven. Hij heeft inmiddels tientallen boeken en honderden artikelen gepubliceerd over taal, en is nog lang niet van plan om op te houden. Wie met hem spreekt, krijgt een stortvloed van plannen en anekdotes over zich heen. Er zijn weinig mensen die hun liefde voor taal zo welsprekend onder woorden weten te brengen.

[p. 345]

■Uilskuiken

Volgens Crystal zijn vooral mensen van middelbare leeftijd de dupe van het taalonderwijs in Groot-Brittannië. ‘In 1965 werd bij ons het traditionele grammatica-onderwijs afgeschaft. Dat was deels misschien terecht, het was een schools vak waarin nogal schimmige ideeën werden verkondigd, zoals die voorzetselregel. Het probleem was dat het kind daarbij met het badwater werd weggegooid. (Kent u die uitdrukking in het Nederlands ook? Ja? Wat interessant!) Het vak werd niet vervangen door een andere manier om na te denken over taal. Pas in 1990 is het ons gelukt om de grammatica, in een moderne vorm, opnieuw in te voeren op de scholen.’

‘De mensen die in de tussenliggende periode naar school zijn gegaan, kunnen nauwelijks nadenken over taal. Hun baas, die oud genoeg is om nog wél de traditionele regels te hebben geleerd, stuurt hun rapporten terug met een aantekening in de kantlijn: “Uilskuiken! Dit is geen goed Engels!” Ze krijgen ingepeperd dat ze dom zouden zijn, maar ze kunnen zelfs niet bevroeden waar hij het over heeft.’

Ook van zijn eigen schooltijd herinnert Crystal zich de uren Engels vooral als enorm saai. Hoe raakte hij dan toch geboeid door taal? ‘Dat komt doordat ik in Wales opgroeide, dat wil zeggen: in een tweetalige gemeenschap, want sommige mensen spraken Engels en anderen Welsh. Het fascineerde me dat mijn ouders tegen de ene persoon anders spraken dan tegen de ander. Op school leerde ik bovendien Latijn en Grieks, Frans en Duits. Al die verschillen tussen die talen, hoe was het mogelijk!’

■Veldjes

De jonge Crystal ging naar Londen om er taalwetenschap te studeren, maar ontdekte al snel dat ook die studie in de vroege jaren zestig ‘gortdroog’ was: ‘Het werd gegeven door oudbakken Duitse professoren. We kregen bijvoorbeeld in het eerste jaar een cursus waarin we iedere week een geleerd taalkundig boek moesten bestuderen. De allereerste week betrof dat The Meaning of Meaning, van C.K. Ogden en I.A. Richards. Kent u dat? Het is een taai en ingewikkeld werkstuk over de betekenis van het woord betekenis. Ik zakte voor dat tentamen en was zelfs trots op de vier die ik kreeg.’

Misschien had hij het bijltje erbij neergegooid als hij na een tijdje niet in contact was gekomen met andere docenten. Van hen leerde Crystal hoe de taal je leven kon vullen. ‘Een van hen zei: kom dit weekeinde naar die-en-die pub nabij Oxford, want we gaan onderzoek doen naar plaatsnamen. In zo'n kroeg zorgden we dat we in gesprek raakten met de oudste bezoeker. “Mogen we u iets vragen over die veldjes die daar liggen?”, vroegen we. “Waarom heten die eigenlijk de Skeleton Fields?” En dan kwamen de verhalen los. Dat zijn natuurlijk de dingen die je hart laten opbloeien voor de taal: de menselijke geschiedenis. De schandaaltjes.’

‘Alle mensen zijn van nature geestdriftig over taal, de helft van alle spelprogramma's op tv gaat op de een of andere manier over taal. Mijn dochter woont met haar Venezolaanse man hier in Amsterdam; gisteren liep ik over straat met mijn vijfjarige kleinzoon en een van zijn vriendjes. Zij waren ineens helemaal gefascineerd door het woord dankjewel: “Dankjewel, auto”, zeiden ze, en “Dankjewel, vliegtuig.” Pas als ze naar school gaan, wordt ze ineens duidelijk gemaakt dat taal iets moeilijks is, en dat je je moet schamen als je alle regeltjes niet vlekkeloos toepast.’

‘Dat zijn natuurlijk de dingen die je hart laten opbloeien voor de taal: de menselijke geschiedenis. De schandaaltjes.’

David Crystal

David Crystal (1941) is waarschijnlijk de bekendste populair-wetenschappelijke schrijver over taal ter wereld. Hij groeide op in Holyhead in Noord-Wales, waar hij inmiddels ook weer woont. Tot 1984 werkte hij aan de universiteiten van Bangor in Wales en Reading in Engeland; hij nam ontslag om zich als onafhankelijk taalkundige te kunnen vestigen.

Hij publiceerde meer dan honderd, doorgaans populair-wetenschappelijke boeken over taal, waarvan de bekendste waarschijnlijk de Cambridge Encyclopedia of the English Language en de Cambridge Encyclopedia of Language zijn. Daarnaast schreef hij over kindertaal, taal en internet, bedreigde talen, de rol van het Engels als wereldtaal, Shakespeare en stijl.

Ook trad hij op voor radio- en tv-programma's van de BBC, was een van de oprichters van English Today (een soort Engelse tegenhanger van Onze Taal), redigeerde series boeken en naslagwerken, schreef gedichten en toneelstukken, en hij was directeur van onder meer een internetbedrijf en een stichting die het klooster van zijn woonplaats wil beschermen.

■Vliegtuig op de snelweg

Crystal kiest de onderwerpen van zijn boeken zó uit dat hij ten strijde kan trekken tegen die schaamte. Een van zijn laatste boeken gaat bijvoorbeeld over sms-taal: ‘We versturen wereldwijd inmiddels miljarden sms-berichten per dag. Veel mensen menen dat dit een ramp is voor de taal, dat het verkeerde spelling in de hand werkt en dat kinderen niet meer op een andere manier kunnen schrijven. Maar ik ben eens naar een school gegaan en heb het aan de leerlingen gevraagd: “Zou je woorden ook zo schrijven in een officiële brief?” Ze keken me stomverbaasd aan: “Nee, natuurlijk niet, waarom zouden we dat doen?”’

Volgens Crystal is het gebruik van sms-taal juist een uiting van creativiteit. Toch blijven mensen bang dat de bestaande talen bedreigd worden door de nieuwe media. ‘Mensen lijken de angst op te zoeken. Het is alsof iedereen de hele tijd zou roepen: “Heremijntijd, zo dadelijk stort er nog een vliegtuig op de snelweg! Als dat gebeurt, gaan we er allemaal aan!” Het is dan je taak als wetenschapper om mensen erop te wijzen dat het nog nooit gebeurd is dat een vliegtuig precies op de snelweg neerstort.’

■Heftige emoties

Hoe komt Crystal zo betrokken bij mensen die zich onzeker voelen over hun taal? ‘Aan het begin van mijn carrière werkte ik met kinderen met een taalstoornis’, zegt hij. ‘Hoe kun je nu niet betrokken zijn als je te maken krijgt met kinderen met dat soort problemen? Hun ouders zijn radeloos omdat het kindje veel te laat lijkt te beginnen met praten,

[p. 346]

en de emoties lopen hoog op. Ik heb een aantal boeken geschreven over de manier waarop taalkundige inzichten in zulke gevallen kunnen worden ingezet, de klinische linguïstiek.’

Zo zijn er meer menselijke zorgen en problemen waarvoor de taalkundige zich kan inzetten. ‘De laatste jaren heb ik me net als veel andere taalkundigen beziggehouden met bedreigde talen. Op dit moment worden er wereldwijd ongeveer 5000 talen gesproken. Daarvan zullen er de komende eeuw enkele duizenden uitsterven. Je kunt dat vanuit je studeerkamer vaststellen en simpelweg accepteren dat een groot aantal taalkundige gegevens verdwijnt. Maar als je naar de mensen toe gaat die zulke talen nog spreken, word je geconfronteerd met de heftige emoties die zij hebben over het verdwijnen van eeuwenoude tradities. Daar kun je niet gevoelloos bij blijven.’

■Heineken-reclames

Een aantal andere recente boeken van Crystal gaan over de taal van Shakespeare. Zo schreef hij een handleiding over de beste manier om de versregels van de grote Engelse schrijver uit te spreken en enkele studies over zijn woordgebruik. Met zijn zoon, de acteur Ben Crystal, treedt hij regelmatig op met wat hij ‘uitvoeringslezingen’ noemt: ‘Het zijn wetenschappelijk verantwoorde lezingen, maar tegelijkertijd spelen we er toneel bij.’ Dat soort lezingen voert David Crystal overigens ook alleen op, over allerlei onderwerpen. Hij staat op, en imiteert een aantal Britse Heineken-reclames uit de jaren zeventig zoals hij dat ook op het toneel doet.

Illustratie: Matthias Giesen

Had hij niet zelf acteur willen zijn? ‘Nee!’, zegt hij geschrokken. ‘Dan herhaal je jezelf!’ Hij heeft al zo'n hekel aan het persklaar maken van nieuwe edities van standaardwerken als de Cambridge Encyclopedia of the English Language. ‘Ik schrijf liever een nieuw boek over een nieuw onderwerp.’

Altijd een taalkundige

Een van Crystals persoonlijkste en opmerkelijkste boeken is By Hook or By Crook. A Journey in Search of English (‘Linksom of rechtsom. Een zoektocht naar het Engels’). In dit boek beschrijft Crystal een reis door Engeland en een aantal andere landen. Boven alles geeft het boek een inkijkje in de bijzondere manier waarop taalkundigen de wereld bezien - of eigenlijk: waarop David Crystal de wereld beziet. Overal is taal en over al die taal valt wel iets op te merken. Hij loopt bijvoorbeeld over een pier in San Francisco en neemt zich voor om nu eens niet de hele tijd taalkundige te zijn:

Maar dat was onmogelijk. Het gebied rondom Pier 39 vertoonde zo veel ingenieus taalspel dat ik mijn opschrijfboekje en camera de hele tijd benutte. Vooral de namen van winkels zetten me aan het denken. Het leek erop dat het Engels alleen maar regels had zodat het effect het grootst zou zijn als ze doorbroken werden.
Sommige winkelnamen waren woordspelingen of spellingspelletjes: Krazy Kaps verkocht modieuze hoofddeksels. Bare Escentuals verkocht cosmetica. Shirtique verkocht vrijetijdskleding voor mannen. (...)
Aan een tafeltje zat iemand een Brits importproduct te lezen - een Harry Potter. Tenminste, een veramerikaniseerde versie van Harry Potter. Dat kon ik aan de titel zien: die was Harry Potter and the Sorcerer's Stone in plaats van Philosopher's Stone. De Amerikaanse uitgever was klaarblijkelijk bang dat kinderen in de VS problemen zouden hebben met het begrip ‘filosoof’. (...)
Een echtpaar kwam aan een ander tafeltje te zitten. ‘Wil je een broodje?’, vroeg de man. ‘No, I just ate’, zei de vrouw. Dat is een van de weinige grammaticale verschillen tussen het Brits- en het Amerikaans-Engels. Ik zou hebben gezegd: ‘No, I've just eaten.’

■Autobiografie

Hoewel hij de pensioengerechtigde leeftijd inmiddels gepasseerd is, heeft Crystal nog veel plannen. ‘Ik werk verder aan mijn weblog met taaladviezen (david-crystal.blogspot.com) en mijn podcast voor de BBC. Ik wil een boek schrijven over taal voor kinderen van tien en elf. Dat heb ik nog nooit gedaan - alleen voor jongere kinderen. Onlangs zijn we begonnen met opnames voor een dvd met enkele van mijn lezingen. En de British Library heeft me gevraagd om in 2010 de gastconservator te zijn van een grote tentoonstelling over de Engelse taal.’ Binnenkort verschijnt zijn autobiografe It's Just a Phrase I Am Going Through (‘Het is maar een frase waar ik doorheen moet’ - ‘Mijn vrouw wilde die woordspeling graag’).

Eén activiteit heeft Crystal achter zich gelaten. Tot twee jaar geleden had hij samen met zijn vrouw een bedrijfje dat zich onder andere specialiseerde in technieken om het internet te doorzoeken. Dat bedrijfje heeft hij inmiddels verkocht. ‘Het was geen hoogdravende technologie, maar het was een manier om de hypotheek te kunnen betalen. Ik ben blij dat ik ervanaf ben, want al die business-terminologie is niets voor mij. Ik wil bezig zijn met taal en niet met centen.’