Onze Taal. Jaargang 77

[p. 314]

Taaladviesdienst
Vraag en antwoord

Prestatie()gerelateerd

?‘Wij bieden een prestatiegerelateerd salaris’: is prestatiegerelateerd hier goed geschreven?

!Ja, prestatiegerelateerd is één woord. Een streepje voor de leesbaarheid mag ook: prestatie-gerelateerd.

Het bijvoeglijk naamwoord gerelateerd kan achter vrijwel elk zelfstandig naamwoord worden gezet; het geheel is dan één woord. De grote Van Dale (2005) geeft voorbeelden als dollargerelateerd, drugsgerelateerd, loongerelateerd en werkgerelateerd, die ‘gerelateerd aan de dollar, drugs, lonen, werk’ betekenen.

Prestatiegerelateerd is dus een combinatie van een zelfstandig naamwoord en een bijvoeglijk naamwoord, waar oorspronkelijk een voorzetsel (namelijk aan) bij hoorde. Ook andere combinaties van een zelfstandig en een bijvoeglijk naamwoord (of een voltooid deelwoord) waaruit een voorzetsel is weggelaten, zijn in principe aaneen: dier-vriendelijk (‘vriendelijk ten opzichte van dieren’), handgeschakeld (‘met de hand geschakeld’), luchtgekoeld (‘gekoeld met/door lucht’), klantgericht (‘op de klant gericht’), plaatsgebonden (‘aan een plaats gebonden’), etc. Ook hier komt er soms een streepje, bijvoorbeeld na een afkorting of omwille van de leesbaarheid: hbo-geschoold, ICT-vaardig, Donald Duck-verslaafd.

Jongstleden

?Moet je altijd jongstleden toevoegen na een datum in het verleden?

!Eigenlijk is dat niet nodig: welke datum bedoeld is, zal over het algemeen wel duidelijk zijn. Veel mensen zijn gewend om - vooral in zakelijke brieven - te schrijven: ‘Hierbij gaan wij in op uw brief van 18 oktober jongstleden’, waarschijnlijk om volledig te zijn. Maar welbeschouwd voegt jongstleden (of jl.) weinig toe. Er kan vrijwel nooit een andere 18 oktober bedoeld zijn dan de recentste dag waarop het 18 oktober was. Als het om een ander jaar gaat, wordt immers altijd dat jaartal vermeld: ‘uw brief van 18 oktober 2006’.

Het zou te ver gaan om het gebruik van jongstleden af te keuren. Maar zinnen zonder dat woord komen doorgaans wat vlotter over.

Herkomst nachtmerrie

Johann Heinrich Füssli, De nachtmerrie (1791).

?Heeft nachtmerrie iets te maken met een merrie (een vrouwtjespaard)?

!Van oorsprong niet. Het oorspronkelijke woord is nachtmare: het Middelnederlandse mare (niet te verwarren met mare in de betekenis ‘bericht, gerucht’) duidde een nachtelijke spookverschijning aan. Men meende dat de nachtmare slapende mensen kwelde door hun ademhaling te belemmeren, bijvoorbeeld door op hen te gaan zitten.

Mare raakte op een gegeven moment - een eeuw of vijf geleden - verouderd, en vervolgens werd het tweede deel van nachtmare geassocieerd met merrie, mogelijk doordat daarvan varianten als maer en meer bestonden. Dit kan nog beïnvloed zijn door een volksgeloof dat inhield dat ook paarden vaak door een nachtdemon bezocht werden, en dan de volgende ochtend met in elkaar gestrengelde manen - zogenoemde ‘heksenvlechten’ - in de stal stonden.

Het ontstaan van nachtmerrie is een geval van volksetymologie: het verbasteren van een woord onder invloed van andere, enigszins gelijkende woorden. Een bekend geval van volksetymologie is het woord hangmat, dat een verbastering is van het Spaanse hamaca onder invloed van hangen en mat.

Kopiëren en plakken in één woord

?Bestaat er een woord om het knippen/kopiëren en plakken in computerprogramma's in één keer uit te drukken?

!In computerjargon wordt hiervoor wel de term copy-pasten gebruikt (uitgesproken als ‘koppiepeesten’). Het Witte Boekje en het Witte Woordenboek schrijven dit met een streepje. In naslagwerken die de officiële spelling volgen, ontbreekt dit woord, maar ook in de officiële spelling ligt het streepje het meest voor de hand. De onderdelen copy en paste zijn hier namelijk gelijkwaardig, net als in bijvoorbeeld hink-stap-springen en control-alt-deleten.

Copy-pasten wordt net zo vervoegd als skaten en deleten: ik copy-paste, jij/hij/zij copy-pastet; verleden tijd: copy-pastete(n); voltooid deelwoord: gecopy-pastet. Zie voor meer uitleg hierover onze website: www.onzetaal.nl/advies/skaten.php.

Interpretatie van en

?‘U hebt recht op negen vergoedingen voor doktersbezoek en tandartsbezoek.’ Gaat het hier om negen doktersbezoeken en negen tandartsbezoeken, of om negen bezoeken in totaal?

!De zin is dubbelzinnig. Je kunt voor doktersbezoek en tandartsbezoek als één geheel opvatten, namelijk als bepaling bij negen vergoedingen. Er worden dan in totaal negen behandelingen vergoed. Maar de zin kan ook gelezen worden als een samentrekking van ‘U hebt recht op negen vergoedingen voor doktersbezoek en (daarnaast) op negen vergoedingen voor tandartsbezoek.’

Het kiezen van de juiste interpretatie is vooral een kwestie van wereldkennis, of in dit geval: kennis van de verzekeringswereld. Omdat de meeste mensen aanvoelen dat er bedoeld is dat het om negen vergoedingen in totaal gaat, interpreteren ze het ook zo. Als er van beide soorten bezoeken negen vergoed zouden worden, zou de schrijver dat waarschijnlijk wel uitdrukkelijk vermelden, bijvoorbeeld zo: ‘U hebt recht op negen vergoedingen voor doktersbezoek en negen vergoedingen voor tandartsbezoek.’

Mechatronicus/megatronicus

?Ik kwam laatst het woord mechatronicus tegen. Moet dat niet megatronicus zijn?

!Nee, mechatronicus is juist. Het is afgeleid van mechatronica, een relatief nieuw woord; het staat sinds 2005 in Van Dale, met als omschrijving: ‘multidisciplinaire studie met componenten van mechanica (werktuigbouwkunde), elektrotechniek en informatica’. Mechatronica is een samentrekking van mechanica en elektronica. De verwarring met het voorvoegsel mega- is wel voorstelbaar, want veel mensen spreken mecha- en mega- op dezelfde manier uit.

Op de website van Onze Taal worden zo'n 1300 taalkwesties besproken: www.onzetaal.nl/advies.