Onze Taal. Jaargang 77

[p. 312]

Nicoline van der Sijs
Etymologica
Etymologische kroegentocht

Van oudsher eten en drinken mensen buiten de deur, al zullen we nooit zeker weten hoe de prehistorische mens de speciale eetgrot noemde waar men gezamenlijk de maaltijd genoot. Van latere namen voor eet- en drinkgelegenheden is meer bekend. Daarover gaat deze aflevering van ‘Etymologica’.

Dat de middeleeuwse Nederlanders voor hun natje en droogje de deur uit gingen, blijkt uit de verschillende benamingen voor wat wij tegenwoordig horeca-ondernemingen zouden noemen. Al in de tiende eeuw is het woord herberg genoteerd, dat toen echter nog ‘legerplaats’ betekende. Pas in de dertiende eeuw is het woord aangetroffen in de betekenis ‘onderkomen, logies’. Uit de oudste betekenis van herberg blijkt meteen de herkomst: het is een samenstelling van heer (‘leger’) en het werkwoord bergen (‘opbergen, in veiligheid brengen’). Ook het Duits kent de samenstelling Herberge, wat een bewijs is van de ouderdom van het woord. De betekenis van herberg is in de loop van de tijd vernauwd van ‘onderkomen, onderdak voor een leger’ naar ‘onderdak in het algemeen’, en vandaar ‘nachtverblijf voor vreemden, eenvoudig hotel’; de verdere ontwikkeling tot ‘eet- en drinkgelegenheid, kroeg’ is vooral zeventiende-eeuws.

■Cabaret

Een iets jongere benaming dan herberg is tave(e)rne. Dit woord is voor het eerst in de dertiende eeuw aangetroffen. Terwijl herberg een Germaans woord is, is taveerne uit het Frans geleend. Dat is trouwens niet vreemd: reizigers trokken over de grens en sliepen, aten en dronken in het buitenland in openbare gelegenheden, waar ze dan de naam voor die gelegenheden leerden kennen. In het Frans is op dezelfde manier al heel vroeg het Germaanse woord voor herberg geleend als auberge.

Een opmerkelijk leenwoord, dat sinds de veertiende eeuw in het Nederlands voorkomt, is cab(a)ret, oudere vorm: cambret - nu bij ons alleen nog maar bekend in de betekenis ‘kleinkunst’. Het was synoniem met taveerne, zo blijkt uit een citaat uit 1410: ‘In cabarette ende in taverne so ben ic milde(r) te verterne eens anders gheldekijn dan tmijn’ (‘in de kroeg geef ik het geld van een ander gemakkelijker uit dan mijn eigen centen’). Het woord cabaret heeft een mooie reis gemaakt door verschillende talen. De vorm camberette is afkomstig uit het Picardisch, een Noord-Frans dialect; het is een afleiding van cambre (‘kamer’), en betekent dus letterlijk ‘kamertje’. In het Nederlands verdween de m, en de vorm veranderde in cabret, cabaret, met als betekenis ‘wijnhuis, kroeg, gaarkeuken’. Deze vorm en deze betekenis werden niet alleen door het Waals aan het Nederlands ontleend, maar ook door het Picardisch, dat zo het eigen woord weer terugkreeg. Via deze dialecten werd cabaret overgenomen in het Standaardfrans. Eind negentiende eeuw verschoof de betekenis in het Frans van ‘wijnhuis’ naar ‘wijnhuis waar kleinkunsttoneel wordt opgevoerd’ (deze vorm van kleinkunst was namelijk ontstaan in door artiesten gefrequenteerde kroegen). In het Standaardnederlands was inmiddels het woord cabaret in de betekenis ‘kroeg’ verdwenen - het was nog wel bekend in Vlaamse dialecten. Begin twintigste eeuw leende het Nederlands cabaret terug uit het Frans, in die nieuwe betekenis ‘kleinkunst’.

David Teniers de Jonge, herbergtafereel (1658).

■Kroeg

In de veertiende en vijftiende eeuw ging men in het Nederlands een aantal inheemse samenstellingen vormen als wijnhuus, wijnherberge en wijntaverne (‘kroeg waar wijn getapt wordt’), drinchuus (‘drankhuis, kroeg’) en eethuus. Bierhuus is pas begin zestiende eeuw aangetroffen.

Eveneens uit de zestiende eeuw dateren twee namen die ontleend zijn aan andere talen: logement en kroeg. Logement is uiteraard ontleend aan het Frans, dat blijkt duidelijk uit de vorm en de uitspraak, maar kroeg lijkt een typisch Nederlands woord. Van de tot nu toe genoemde ‘horeca’-namen is het de enige die nog steeds gebruikt wordt en zelfs zeer populair is. Waar komt het woord eigenlijk vandaan?

Kroeg komt, behalve in het Nederlands, voor in het Hoogduits (Krug), in het Nederduits (krūch) en in het Zweeds (krog). In het Nederduits is het woord al in de dertiende eeuw aangetroffen, terwijl het in het Nederlands, Hoogduits en Zweeds pas in de zestiende eeuw voorkomt. Dat betekent dat het overgenomen is uit het Nederduits. Maar hoe komt het Nederduits eraan? Dat is niet helemaal zeker. De meest waarschijnlijke verklaring is dat het woord verwant is met kruik, dat in het Hoogduits eveneens Krug luidt, en al in de negende eeuw is aangetroffen; de

[p. 313]

Nederduitse vorm voor ‘kruik’ is Kruke, maar die vorm kan bij de ontlening gemakkelijk in het Hoogduits aangepast zijn aan het al bestaande Krug.

In ieder geval ligt de basis voor de kroeg in Noord-Duitsland, en het zal verbreid zijn via de Hanze, het middeleeuwse verbond van handelaren in Duitse, Nederlandse en Vlaamse steden. De verkeerstaal van de Hanze is het in Noord-Duitsland gesproken Nederduits. Curieus is dat in de zestiende eeuw behalve het woord kroeg ook de werkwoorden schransen en smullen uit het Nederduits zijn geleend - misschien wel als aanduiding van de activiteiten die in de kroeg plaatsvonden?

■Stamkroeg

Het Zuid-Nederlandse staminee (‘kroeg’) heeft een geschiedenis doorgemaakt die vergelijkbaar is met die van cabaret. In het Waals werd het Germaanse of Nederlandse stam geleend als stamon, en van dit woord werd staminé in de betekenis ‘kroeg’ afgeleid, oorspronkelijk een zaal met een door palen gestut dak, een ‘stamlokaal’. Het Waals heeft het woord niet alleen aan het (Zuid-)Nederlands doorgegeven, maar ook aan het Frans als estaminet.

Hetzelfde woord stam komt voor in stamkroeg (bezocht door stamgasten), maar de samenstelling stamkroeg heeft een andere herkomst: stamkroeg is ontleend aan het Duitse Stammkneipe, waarin Stamm de betekenis ‘(vaste) kern’ heeft: een Stammkneipe wordt dus bezocht door gasten die behoren tot de Stamm, de kern, van de bezoekers. Het woord stamkroeg is pas in de twintigste eeuw in het Nederlands gebruikelijk geworden.

■Horeca en bistro

De drie bekendste namen voor gelegenheden waar men kan eten, drinken en slapen zijn hotel, restaurant en café, alle drie in de tweede helft van de negentiende eeuw geleend uit het Frans. De drie namen zijn zó aan elkaar verbonden dat men de hele bedrijfstak aanduidt met het letterwoord horeca, met telkens de eerste twee letters van de drie woorden. Een oudere benaming is horecaf, als naam voor de in 1890 opgerichte Nederlandse Bond van werkgevers in hotel-, restaurant-, café- en aanverwante bedrijven ‘Horecaf’. Deze naam is tijdens de Tweede Wereldoorlog gewijzigd, toen de Duitse bezetters het Rijksbureau Horeca oprichtten, oftewel het Rijksbureau voor het Hotel-, Restaurant-, Café- en Pensionbedrijf. Na de oorlog is de inmiddels ingeburgerde vorm horeca blijven bestaan.

De jongste Franse eetgelegenheid is de bistro. Het woord was in Nederland al vóór de Tweede Wereldoorlog bekend, maar uitsluitend in Franse context, dus bijvoorbeeld als er sprake was van bistro's in Parijs. Na de Tweede Wereldoorlog worden er ook in Nederland bistro's ingericht. Een van de meest hardnekkige etymologische misvattingen betreft de herkomst van juist dit woord bistro. Die misvatting luidt dat het woord ontleend is aan het Russische bystro (‘snel’), en dat het zou zijn ingevoerd door Kozakken die in 1814, toen de geallieerden, die in hun strijd tegen Napoleon Parijs bezetten, gehaast vroegen om eten en - vooral - drinken: bystro, bystro! (‘vlug een beetje!’) Het is een mooi verhaal, maar zoals de meeste mooie verhalen helaas ‘une pure fantaisie’ - aldus het fameuze woordenboek Le Grand Robert. De minstens zo gereputeerde Trésor de la langue française formuleert diplomatieker: ‘l'hyp[othèse] n'est pas suffisamment fondée’.

Waarom deugt dit mooie verhaal niet? Om te beginnen is er een probleem met de chronologie: het woord bistro(t) is in het Frans pas aangetroffen in 1884, terwijl de Kozakken al in 1814 vertrokken. Verder wordt het Russische woord uitgesproken met de klemtoon op de eerste lettergreep, terwijl in het Frans de klemtoon op de laatste lettergreep ligt. Op zich kan de klemtoon van een leenwoord natuurlijk best verschuiven, maar dan toch alleen met een woord dat schriftelijk is geleend, niet met een woord dat in de spreektaal, op de klank, is overgenomen.

Wat is dan wél de herkomst van het Franse bistro? Dat hangt nog: sommigen verbinden het woord met het dialectwoord bistraud (‘knechtje’; het zou dan gaan om de knecht van een wijnhandelaar), maar waarschijnlijker is een verband met het dialectwoord bistouille, ook wel bistrouille, dat ‘goedkope slechte drank’ en ‘slechte kroeg’ betekent.

Uit deze kroegentocht is in ieder geval duidelijk geworden dat de namen voor eet- en drinkgelegenheden in het Nederlands voor het grootste gedeelte ontleend zijn aan andere talen, en dan met name het Frans - wat nauwelijks verbazing wekt gezien de eeuwenlange vooraanstaande positie van de Franse keuken in West-Europa. Misschien heeft ook meegespeeld dat Nederlandse reizigers vooral naar Frankrijk trokken, en de namen voor eetgelegenheden waar zij zich te goed hadden gedaan, mee terug namen naar Nederland.

De jeugdherberg heet sinds 2003 ‘Stayokay’.
Foto: Onze Taal

Opkomst en ondergang van jeugdherberg

Tegenwoordig is er alleen nog maar sprake van een herberg rond Kerstmis, als Maria en Jozef er vergeefs een plaatsje in zoeken, en verder in de samenstelling jeugdherberg. Op 1 mei 1928 berichtte de leeuwarder Courant dat de eerste jeugdherberg in Nederland op 15 mei in Soest zou worden geopend naar het voorbeeld van de vele Duitse, Poolse en Zwitserse Jugendheime. Het gebruikelijke Duitse woord is Jugendherberge, en de Nederlandse vorm jeugdherberg is naar analogie van dat woord gevormd. De eerste Duitse jeugdherberg werd in 1909 opgericht door de jonge idealistische onderwijzer Richard Schirrmann.

In Nederland werd in 1929 de Nederlandsche Jeugdherberg Centrale opgericht. Het Etymologisch woordenboek van het nederlands schrijft: ‘In de begintijd werd er veel ophef over de naam gemaakt, aangezien het Nederlandse simplex herberg inmiddels was gedegradeerd tot “dranklokaal, kroeg” en men de naam jeugdherberg dus veel te wild achtte. Opmerkelijk is dat de Nederlandse Jeugdherberg Centrale haar vestigingen met ingang van 2003 juist wegens hun oubollige en spartaanse imago heeft omgedoopt tot Stayokay. In Nederlandstalig België zijn de jeugdherbergen blijven bestaan.’