Onze Taal. Jaargang 77

[p. 282]

De taal achter de boerka
Nederlandse woorden uit het Arabisch
Marlies Philippa

Met de immigratiegolf uit mediterrane landen kwamen veel Arabische woorden rechtstreeks in het Nederlands terecht. Dat ging heel anders met de Arabische woorden die we al hadden: die bereikten ons vaak via een lange en kronkelige weg.

Een mogelijk ‘boerkaverbod’, daarvan is in Nederland de laatste jaren nogal eens sprake. In de media wordt dan vaak een zogenaamde ‘boerka’ getoond, hoewel het in feite om een ‘nikab’ gaat. De nikab is de islamitische dracht met een sluier die ook het gezicht bedekt en alleen een spleetje voor de ogen openlaat; de boerka komt uit Afghanistan en is een vaak blauw, lang gewaad dat over de gewone kleding heen gaat en ter hoogte van de ogen een kijkgaasje heeft. Iedereen die de film De vliegeraar heeft gezien, zal het herkennen.

■Boerkini

In het Nederlands heeft het woord boerka dus een betekenisverruiming ondergaan: alle gezichtsbedekkende islamitische vrouwenkleding valt er tegenwoordig onder. Maar er zijn zelfs mensen die lange gewaden met lange sluiers ook als een boerka bestempelen - zelfs wanneer het gezicht onbedekt is, zoals het geval is met de Iraanse ‘chador’. Daarmee heeft boerka in het Nederlands maar liefst drie betekenissen gekregen: ten eerste de Afghaanse, ten tweede die van de algemene hoofd- en gezichtsbedekkende dracht en ten slotte die van het lange sluiergewaad zonder gezichtsbedekking. Dat deze betekenisontwikkeling niet specifiek Nederlands is, bewijst de vorming van het woord boerkini, die in Australië heeft plaatsgevonden: de boerkini is een islamitisch zwempak dat wel het hoofd en de hals, maar niet het gezicht bedekt.

Het woord boerka is van Arabische oorsprong. Het hoort bij het werkwoord barka'a (‘sluieren, omhullen’). Het Arabische boerkoe’ duidt een korte gezichtssluier aan die de ogen vrijlaat en waar allerlei gouden munten op konden worden genaaid, gedeeltelijk om ze daar op te bergen en gedeeltelijk om de rijkdom van de draagster te tonen. Het opbergen werd gedaan door de bedoeïenenvrouwen, het pronken door de rijke stadse dames in bijvoorbeeld Caïro en Alexandrië aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw. In Afghanistan - waar geen Arabisch wordt gesproken - is de betekenis van het woord veranderd.

■Djellaba

Boerka is een voorbeeld van een Arabisch woord dat in de laatste decennia in het Nederlands is terechtgekomen. Daarvan zijn er nog veel meer. Ten dele heeft dat met de internationale politiek te maken, ten dele met de immigratiegolf uit mediterrane landen, die ervoor zorgde dat hier veel mensen met een islamitische achtergrond kwamen wonen. Zo maakten we kennis met woorden als hezbollah, intifada, ayatollah, moellah, fatwa, sharia, salafisme, moedjahedien, taliban, Al-Qaida en natuurlijk fitna. Maar ook met djellaba, halal en haram, met kebab, merguez (‘worstje’), harissa (‘rode scherpe saus’), falafel en shoarma.

Van links naar rechts een chador, een nikab en een boerka.
Foto: Saskia Aukema

Van links naar rechts een chador, een nikab en een boerka.
Foto: Wikipedia

Van links naar rechts een chador, een nikab en een boerka.
Foto: Wikipedia

Al deze woorden zijn rechtstreeks uit het Arabisch in het Nederlands beland. Dat is niet het geval bij het merendeel van de Arabische leenwoorden. Die zijn

[p. 283]

er al veel langer en hebben het Nederlands meestal via het Frans bereikt. We vinden ze op allerlei terreinen. Laat ik er wat noemen: abrikoos, baldakijn, cijfer, divan, gazelle, jasmijn, katoen, limoen, matras, oranje, papegaai, razzia, spinazie, tamboer, varaan en zero. Bij de oudere leenwoorden treffen we ook ‘geleerde’ woorden aan, zoals alambiek, algebra, alkali, borax, elixir, natron en zenit. Deze zijn alle via het middeleeuwse Latijn in de Europese talen terechtgekomen.

De oudere Arabische woorden kwamen Europa langs verschillende wegen binnen. De belangrijkste weg was die over het Iberisch Schiereiland, dat in 711 door de Arabieren was veroverd. Sindsdien bestond daar gedurende achthonderd jaar een intensief contact tussen Arabieren en Europeanen. Spanje werd een centrum van cultuur en wetenschap. Een tweede weg leidde over Sicilië en Zuid-Italië: vanaf 827 zijn Sicilië en Malta tweehonderd jaar in Arabische handen geweest. De derde ontleningslijn liep via de Kruistochten, die behalve gewelddadig ook belangrijk voor de handel waren. De vierde was het kolonialisme. Zo hebben we een Arabisch leenwoord als soebatten aan het Maleis van Nederlands-Oost-Indië te danken.

■Komkommer

Ten slotte een heel recent en toch alweer zo goed als verdwenen Arabisch leenwoord in het Nederlands: kussa (uitspraak: ‘koesa’). In de jaren zestig is gepoogd de toen onbekende groente courgette onder die naam in Nederland te introduceren. Er was een uitgebreide reclamecampagne en er werden foldertjes uitgedeeld met recepten van onder anderen de toen bekende culinair specialiste mevrouw R. Lotgering-Hillebrand. De campagne mislukte, maar het woord is in Nederland gangbaar geweest vanaf 1962 tot in ieder geval 1974.

Kussa is ontleend aan het Arabische koesa (‘courgette’), een woord dat in diverse varianten in alle Semitische talen bestaat (en via een ervan in het Grieks is gekomen als kúkuon) en dat uiteindelijk teruggaat op het Soemerische ukuš (‘komkommerachtige’). En aan dat Griekse kúkuon danken wij, via het Latijn, waarschijnlijk dan weer ons woord komkommer.

In november verschijnt van Marlies Philippa bij uitgeverij Bulaaq een nieuwe, geactualiseerde uitgave van het boek Koffie, kaffer en katoen. Arabische leenwoorden in het Nederlands. Zie voor een lezersaanbieding bladzijde 285.