Onze Taal. Jaargang 77

[p. 281]

Struikelblokken in het Nederlands [1]
Die lastige lidwoorden de en het
Jan Erik Grezel

Het geniepige woordje er, de warrige woordvolgorde: volwassen buitenlanders die onze taal leren, blijven worstelen met een aantal eigenaardigheden van het Nederlands. Op gezette tijden zal Jan Erik Grezel zo'n struikelblok belichten. Na een introductie in het juninummer nu de eerste aflevering van deze nieuwe serie.

‘Meneer, in het boek staat: “Als het lente wordt...”, maar het is toch “dé lente”?’ Surayya, een kiene Irakese van tweeëntwintig, kijkt beteuterd. Krap drie maanden in Nederland spreekt ze al behoorlijk Nederlands en ze werkt keihard om onze taal nóg beter machtig te worden. Ze heeft het advies van haar docent gevolgd: leer bij elk zelfstandig naamwoord uit je hoofd: de of het. Maar nu stelt de tekst haar voor problemen. Waarom ‘hét lente’? Een paar voorbeeldzinnetjes van de docent en bij Surayya breekt het licht door: ‘de lente’, maar ‘Hét wordt lente.’ Haar gezicht klaart op.

Kleine rotdingetjes zijn het, die lidwoorden van bepaaldheid. In het Nederlands gebruiken we er twee: de en het. En dan kan, zoals Surayya zojuist heeft ondervonden, het ook nog als voornaamwoord voorkomen. Twee lidwoorden van bepaaldheid, dat is er een minder dan in het Duits, maar een méér dan in het Engels of het Arabisch. Buitenlanders die Nederlands leren, houden er problemen mee, ook al krijgen ze zonder veel moeite woorden als huursubsidie, verblijfsvergunning of inburgeringsexamen over de lippen. Zelfs bij heel veel voorkomende woorden gaat het vaak mis: ‘de huis’, ‘de boek’. Vooral het-woorden (onzijdige zelfstandige naamwoorden) voorzien buitenlanders vaak van het verkeerde lidwoord de. De-woorden (mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden) koppelen ze niet zo snel aan het. Misschien volgen ze de intuïtie van de goede gokker: door bij twijfel voor de te kiezen heb je meer kans dat je het goed doet. Ongeveer tweederde van de zelfstandige naamwoorden is mannelijk of vrouwelijk.

■Ontmoedigend

De verklaring voor de hardnekkige fouten is nogal ontmoedigend. Ten eerste is het articulatorische verschil tussen de en het gering. We zeggen zelden ‘hét’, maar meestal ‘ut’ of ‘'t’, tenzij we het lidwoord willen beklemtonen. Akoestisch is het onderscheid daardoor ook minimaal. Buitenlanders horen bij de en het praktisch hetzelfde. Correcties zijn vaak vruchteloos. Zelfs als buitenlanders een tekst voorlezen, zeggen ze nog vaak de waar het staat.

In de tweede plaats leiden de en het meestal niet tot betekenisverschil. Waar komt het verschil dan vandaan? Dat is niet helemaal helder. De lidwoorden zijn ontstaan uit de aanwijzende voornaamwoorden die en dat. Het onderscheid tussen mannelijk/vrouwelijk en onzijdig is al heel oud. Dat werd gemaakt door die (later de) tegenover dat. De vorm het is vrij recent. In de vroege Middeleeuwen kende men wel de t, aaneengeschreven aan het zelfstandig naamwoord (‘tlant’). Het losse het duikt pas eind veertiende eeuw op.

Vandaag de dag lijken de lidwoorden de en het niet meer dan de verstandskiezen van onze taal. Hun enige functie is dat ze een zelfstandig naamwoord ‘bepaald’ maken. Wel zorgen lidwoorden - gezien vanuit het standpunt van een buitenlander - voor een kettingreactie. De keuze voor de of het heeft consequenties voor andere vormen: deze of dit, die of dat, (w)elke of (w)elk, iedere of ieder, onze of ons en ook een mooi(e)...

■Regels

Het lijkt voor buitenlanders dus toch wel van belang om te weten of het om een de- of een het-woord gaat. Zijn er geen regels? Zeker, elke docent Nederlands als tweede taal geeft ze graag, want cursisten zijn dol op regeltjes: 1. meervoud altijd de; 2. verkleinwoorden (-je) altijd het; 3. personen (leraar, vrouw, dokter, IND-ambtenaar) altijd de, uitzonderingen: het kind, het mormel, het wijf, het mens. Wie behoefte heeft aan meer houvast, grijpt misschien naar de Dutch Reference Grammar van de Australische neerlandicus Bruce Donaldson. Hij somt maar liefst 22 regels op die je vertellen welke zelfstandige naamwoorden de-woorden zijn, bijvoorbeeld ‘woorden die op -e eindigen’: de vrede, de zonde. Maar zo'n regel kent uitzonderingen: het einde. Voor het-woorden geeft Donaldson 18 regels, mét uitzonderingen. Al zou je al die regels kennen en goed toepassen, dan blijven er nog vele duizenden zelfstandige naamwoorden over waar géén geslachtsregels voor te formuleren zijn.

Nee, er zit niets anders op: de en het moet je gewoon uit je hoofd leren. Dat betekent dat je als buitenlander een onwrikbare verbinding moet leggen tussen het en mes, tussen de en vork. Waarschijnlijk hebben moedertaalsprekers dat ook zo gedaan, al is nog nooit vastgesteld hoe Nederlandse kinderen het precies voor elkaar krijgen dat hele Nederlandse lidwoordensysteem feilloos onder de knie te krijgen. Aanvankelijk maken ze fouten, maar die verdwijnen snel. Bij buitenlanders gebeurt dát hoogst zelden. Is er dan geen hoop?

Jawel, in een Trouw-column naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van Onze Taal liet Jaap de Berg vorig jaar in de titel doorschemeren hoe hij de toekomst van ons lidwoord zag: ‘De Nederlants van 2082’. Weg onderscheid. Triomf voor de de, een stille aftocht voor het het. Een geruststelling voor toekomstige Surayya's - al is me niet duidelijk wat er in 2082 gebeurt als hét lente wordt.

Buitenlanders moeten heel veel moeite doen om te leren wanneer je de gebruikt en wanneer het.
Foto: © Jan Lankveld / Hollandse Hoogte