Onze Taal. Jaargang 77

[p. 248]

Nicoline van der Sijs
Etymologica
Etymologische misvattingen: valse geoniemen

Er bestaan hardnekkige etymologische misvattingen, bijvoorbeeld dat de oorsprong van bepaalde woorden ligt in een persoonsnaam. Eerder in deze rubriek bleek dat bijvoorbeeld blazer en black box bij nader inzien niets met een persoonsnaam te maken hebben. Ook geografische namen worden soms ten onrechte als herkomst van een woord opgevoerd. Over dergelijke valse geoniemen gaat het ditmaal.

Eponiemen zijn woorden die teruggaan op personen. Bintje is een eponiem, en sandwich. Er bestaan ook geoniemen: woorden die zijn afgeleid van een aardrijkskundige naam. De meeste van deze geoniemen zijn volkomen transparant: een siamees komt oorspronkelijk uit Siam, een newfoundlander uit Newfoundland en duffel uit de Antwerpse plaats Duffel. Weinig uitdagend voor de etymoloog, zo lijkt het. Maar niet alles is wat het lijkt.

Op het eerste gezicht is duidelijk waar cayennepeper vandaan komt: uit Cayenne, toch? Nadere beschouwing toont echter aan dat deze herkomst onmogelijk is: in het Engels is cayan pepper al in 1756 genoteerd, terwijl de hoofdstad van Frans-Guyana tot 1777 La Ravardière heette en pas daarna de naam Cayenne kreeg. Uit verder onderzoek blijkt dat de naam voor de peper teruggaat op een inheemse benaming in de indianentaal Tupi: kyinha. Pas later werd een verband gelegd met de plaatsnaam Cayenne. In 1782 is in het Engels de vorm cayenne pepper genoteerd.

■Stilton

Het mineraal dolomiet heet niet, wat wel wordt beweerd, naar het gebergte de Dolomieten, maar is vernoemd naar de ontdekker ervan, de Franse mineraloog Déodat Gratet de Dolomieu (1750-1801). Omdat dit mineraal overvloedig voorkomt in de zuidelijke Alpen, kreeg het gebergte - waarvoor voordien geen aparte benaming bestond - vervolgens de naam Dolomieten.

Goudse kaas werd oorspronkelijk in Gouda gemaakt, Leidse in Leiden, camembert en cheddar in de gelijknamige plaatsen, en dus zal stilton wel vervaardigd zijn in de Engelse plaats Stilton. Zo staat het bijvoorbeeld te lezen op de website Foodinfo.net. Maar precieze naspeuringen leren dat stiltonkaas oorspronkelijk helemaal niet afkomstig is uit Stilton, en daar evenmin tegenwoordig vandaan komt. De kaas is zo genoemd omdat hij oorspronkelijk verkocht en verspreid werd vanuit de herberg Bell Inn in - jawel - de plaats Stilton. Maar hij werd voor het eerst vervaardigd op een boerderij in Wymondham, door de vroegere huishoudster van Lady Beaumont van Quenby Hall, die de kaas ‘Lady Beaumont’ noemde. De huishoudster gaf haar dochter het recept, de dochter was getrouwd met de eigenaar van de Bell Inn in Stilton - dus zodoende.

De eerste bikini (1946), ontworpen door Louis Réard, gedragen door Micheline Bernardini.

De mare van de smakelijke Stilton cheese die in de herberg te verkrijgen was, deed de ronde met als gevolg dat de kaas vanuit de Bell Inn naar andere Engelse plaatsen werd geëxporteerd. Maar de kaas kwam dus oorspronkelijk niet uit Stilton. Misschien lijkt dit wel een erg strikte toepassing van het begrip geoniem, maar etymologen hechten eraan de herkomst van woord en zaak heel precies te beschrijven: de náám stilton mag dan teruggaan op een plaatsnaam, dat was niet omdat de zaak - de kaas - daar oorspronkelijk vandaan kwam.

Ironisch genoeg is het sinds 1969 verboden om kazen uit die plaats te verkopen onder de naam Stilton cheese: de EG heeft namelijk vastgelegd dat de naam stilton alleen gebruikt mag worden voor kaas die volgens een bepaald procedé wordt vervaardigd in de graafschappen Derbyshire, Nottinghamshire en Leicestershire. Stilton heeft dus pech: dat ligt in Cambridgeshire.

■Cavia's

Een vergelijkbaar verhaal geldt voor de panamahoed, die ondanks zijn naam niet afkomstig is uit Panama: de hoed is voor het eerst gemaakt in Ecuador, waar de oorspronkelijke grondstof voor de hoed groeide: de jonge bladeren van de tropische palmboom jipijapa. De hoed werd vanuit Ecuador via de landengte van Panama verscheept naar de rest van de wereld, en raakte daardoor onder de naam panama sinds de eerste helft van de negentiende eeuw in Europese talen bekend.

Een tamme cavia heet ook wel Guinees biggetje, een vertaling van de Engelse naam guinea pig. Biggetje of pig verwijst waarschijnlijk naar het geluid dat de cavia maakt, en dat op dat van een varken lijkt. Toch komen cavia's niet uit het West-Afrikaanse Guinee maar uit Zuid-Amerika, dus waarom heet het diertje een ‘Guinees’ biggetje? Daarvoor doen onder etymologen verschillende verklaringen de ronde - wat betekent dat men er niet uit is.

De eerste verklaring van de Oxford English Dictionary is in ieder geval onjuist; het woordenboek suggereert dat het dier zo is genoemd omdat het lijkt op het jong van een bepaalde varkenssoort die in het Engels Guinea hog wordt genoemd en die wel degelijk afkomstig is uit het Afrikaanse Guinee.

[p. 249]

Deze verklaring wordt echter onderuitgehaald door het feit dat de guinea-pig al in 1664 genoemd wordt, een eeuw eerder dan de Guinea hog, waarvan voor het eerst in 1788 melding wordt gemaakt. Waarschijnlijk is de tweede suggestie van de Oxford English Dictionary wél juist, namelijk dat Guinee gebruikt is als willekeurige aanduiding van een onbekend ver land. Zo zijn namelijk de meeste valse geoniemen te verklaren, wat blijkt uit een overvloedige hoeveelheid voorbeelden.

■Exotische landen

Wellicht het bekendste voorbeeld van een vals geoniem is de naam van de kalkoen, vroeger in het Nederlands cal(le)koetsche of calkoensche hoen genaamd. In het Engels heet de vogel turkey, in het Frans dinde (van coq d'Inde), in het Portugees perú. De benamingen voor dit uit Noord- en Midden-Amerika afkomstige dier verwijzen dus naar Calicut (Calkoen was de oude Nederlandse naam voor de plaats Calicut in India), Turkije, India en Peru. De verschillende benamingen zijn terug te brengen tot een vaag geografisch inzicht, waarbij alles wat vreemd en onbekend was, een willekeurige geografische toevoeging kreeg van een exotisch land. Dat blijkt ook als we naar de Nederlandse volksnamen voor planten kijken: zo vermeldt de bekende plantengids van Heukels bijvoorbeeld voor de uit Amerika afkomstige maïs namen als Duitse tarwe, Indiaans koren, Indische weit, Oostindische weit, Spaanse tarwe en Turkse tarwe. Deze verschillende geografische toevoegingen betekenen eigenlijk niet meer dan ‘ingevoerd, vreemd’. (Meer voorbeelden in het kader op deze bladzijde.)

Een geografische toevoeging kán een indicatie zijn van waar een plant of dier vandaan komt (denk aan de sinaasappel, ouder chinaasappel, die inderdaad afkomstig is uit China), maar dat hoeft beslist niet. Dit moet per geval worden bekeken. En zo blijken evidente geoniemen opeens niet meer zo evident te zijn.

Beaujolais

Tot slot bestaan er nog niet-herkende geoniemen, geoniemen waarop lustig wordt gevarieerd als waren het ‘gewone’ afleidingen of samenstellingen. De wijnsoort beaujolais mag dan zeer smakelijk zijn, de naam ervan is niet afgeleid van het Franse beau ‘mooi’ en joli ‘aantrekkelijk’, maar toch echt van de wijnstreek Beaujolais. Een hamburger kwam oorspronkelijk heus uit Hamburg, maar tegenwoordig ziet men er een samenstelling in van ham en burger ‘schijfvormig, gebakken gerecht’. Zowel op de naam als op het gerecht wordt veelvuldig gevarieerd, en tegenwoordig kan men behalve een hamburger ook een groenteburger, kaasburger, kipburger, shoarmaburger en zelfs een vegaburger bestellen.

De in 1946 gelanceerde bikini is vernoemd naar het atol Bikini bij de Marshall-eilanden, dat bekend is geworden door de atoomproeven die er in 1946 zijn uitgevoerd - waarschijnlijk vond de vernoeming plaats vanwege de explosieve uitwerking die het kledingstuk op sommige mensen had. Maar bikomt veel voor in internationale woorden, met als betekenis ‘twee, tweevoudig’ (gebaseerd op het Latijnse voorvoegsel bi-), zoals in biceps, bigamie of bilateraal. En wat was dus logischer dan om het kledingstuk dat overbleef nadat het topje van de bikini uitgedaan was monokini te noemen, met het Latijns-Griekse mono- (‘een, alleen’)?

Mooie geschiedenis

Als we de productieve categorie van geoniemen met een willekeurige plaatsaanduiding die niet meer betekent dan ‘vreemd, exotisch’ ter zijde laten, blijken er veel minder valse geoniemen te bestaan dan valse eponiemen. Dat zal komen doordat plaatsnamen over het algemeen doorzichtig en herkenbaar zijn, en daardoor minder gemakkelijk gebruikt kunnen worden als verklaring voor onbekende woorden. Persoonsnamen zijn veel gevarieerder en minder doorzichtig, en bovendien is een verhaal met een persoon in de hoofdrol veel spannender dan de wat suffe verklaring ‘afkomstig uit plaats X’. Toch blijken ook woorden die zijn gebaseerd op geografische namen een mooie geschiedenis te kunnen hebben, als we de herkomst die de plaatsnaam suggereert, niet voor zoete koek slikken.

Wat van ver komt

Soms worden er willekeurige plaats- of landnamen gebruikt om aan te geven dat iets van ver komt. Een greep uit het Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten van H. Heukels.

boekweit (Fagopyrum tataricum): Franse, Noordse, Siberische, Tataarse, Turkse boekweit

strandkruid (Armeria vulgaris): Engels, Indisch, Spaans gras

tuinboon (Vicia faba): Engelse, Kaapse, Leidse, Turkse, Waalse, Zeeuwse boon

pluimgierst (Panicum miliaceum): Duitse gierst, Indische vijgbomen

winterpostelein (Claytonia perfoliata; afkomstig uit Noord-Amerika, vandaar de naam Amerikaanse spinazie) heet ook: Engelse spinazie, Russische porselein

Déodat Gratet de Dolomieu (1750-1801)

Guinees biggetje

Panamahoeden