Onze Taal. Jaargang 77

[p. 206]

Riemer Reinsma
Leiden alle wegen straks naar Peking?
Chinese spreekwoorden in het Nederlands

China exporteert niet alleen steeds meer artikelen, maar ook allerhande spreekwoorden, naar Nederland bijvoorbeeld. Wat is het geheim van de Chinese spreuk? En hoe doen die traditionele wijsheden het in eigen land, dat in sneltreinvaart moderniseert?

Illustratie: Matthijs Sluiter

Twee Chinese mannen maken op de hoek van een straat ruzie. Terwijl zich een haag van sensatiebeluste omstanders vormt, probeert elk van de twee de tegenstander in het voorouderlijk huis te trekken: daar kunnen ze rekenen op de hulp van hun familie. Dan verschijnt de dorpsoudste. Het eerste wat hij zegt: ‘Een voortreffelijke man gebruikt zijn mond, maar een slecht mens gebruikt zijn vuisten.’

Kenners zijn het erover eens dat wat in het Westen tegenwoordig steeds zeldzamer wordt, in China dagelijkse praktijk is: het strooien met levenswijsheden in de vorm van spreekwoorden en gezegden. Als we de deskundigen mogen geloven, bestaat het gemiddelde Chinese gesprek voor een flink deel uit dergelijke ‘prefab’: voor iedere situatie heeft de Chinees wel een spreekwoord of gezegde bij de hand.

■Monopolie

Zelfs een revolutionair als Mao Tse-tung bediende zich graag van dit traditionele middel, zo blijkt uit het Volksdagblad van 25 november 1980. Toen de dictator hoorde dat zijn minister Lin Piao per straalvliegtuig naar de Sovjet-Unie gevlucht was, reageerde Mao met een oude wijsheid: ‘Als het begint te regenen, of als een vrouw wil trouwen, valt daar weinig tegen te doen.’

Volgens sommige tellingen bestaan er meer dan 24.000 Chinese spreekwoorden. De Britse deskundige William Scarborough spreekt in zijn boek A Collection of Chinese Proverbs (1926) het vermoeden uit dat China meer spreekwoorden heeft dan heel Europa bij elkaar.

Ook in de rest van Oost-Azië zijn de Chinese wijsheden populair. De Aziëkenner Justin Wintle spreekt zelfs van een ‘bijna-monopolie’.

■De onderste tak

In Nederland zijn die Chinese zegswijzen ook erg gewild. Is dat altijd zo geweest? Dat kunnen we tegenwoordig heel handig achterhalen, bijvoorbeeld dankzij het archief van de Leeuwarder Courant, die onlangs alle jaargangen van 1752 tot nu op internet doorzoekbaar heeft gemaakt. Dat lijkt zoeken naar een speld in een hooiberg, want hoe herken je die Chinese uitdrukkingen? Gelukkig hebben veel mensen die zo'n spreuk citeren de neiging om dat erbij te vermelden. Dan introduceren ze hun vondst met iets als ‘zoals een oud Chinees spreekwoord zegt’.

Als je in het Leeuwarder archief zoekt op woorden als Chinees spreekwoord en Chinese wijsheid, blijkt de eerste treffer uit 1906 te dateren. Een tweede volgt in 1908, maar daarna duurt het tot 1927 voor het weer raak is. Pas rond 1950 komt er een gestage stroom op gang, en sinds 1986 is er geen jaar meer voorbijgegaan zonder dat er een of meer Chinese spreekwoorden geciteerd werden, met soms vijf of zes stuks in een jaar. De volgende wijsheid blijkt bij het op deze manier doorzoeken van het archief het populairst: ‘Geef een mens vis en je geeft hem één

[p. 207]

dag te eten; leer hem vissen en hij zal voor de rest van zijn dagen te eten hebben.’

En ook als je naar andere kranten kijkt, blijkt dat er met de regelmaat van een klok Chinese spreekwoorden worden geciteerd. Minstens eens in de drie weken, zo blijkt uit een onderzoekje in het digitale krantenarchief, de Krantenbank. En nogmaals: dan hebben we het alleen maar over citaten die vergezeld zijn van woorden als Chinees spreekwoord, Chinese wijsheid en dergelijke. Een paar voorbeelden (even ontdaan van de inleidende zinnetjes):

-	Hoe langer de noodles die men eet, hoe langer men zal leven. (Wouter Klootwijk in NRC Handelsblad, 22-2-2008)
-	Uit de zwartste modder groeit de mooiste blauwe roos. (Amersfoortse Courant, 16-11-2007)
-	Zelfs de grootste torens beginnen op de grond. (Reformatorisch Dagblad, 10-10-2007)
-	Als je tot de zon wil reiken, kom je tot de top van de boom. Wil je tot aan de top van de boom reiken, dan blijf je steken op de onderste tak. (Algemeen Dagblad, 19-6-2007)

Dat dergelijke Chinese wijsheden sinds de jaren vijftig vrij plotseling met grote regelmaat in de media voorkomen, zal vast te maken hebben met de duizenden Chinezen die naar Nederland zijn gekomen nadat Indonesië onafhankelijk was geworden. In de voormalige kolonie waren de welvarende Chinezen een gehate minderheid geweest. Deze Chinese immigratiegolf was overigens niet de eerste: ook in het begin van de vorige eeuw waren er al veel Chinezen naar Nederland gekomen als goedkope arbeidskrachten. Toch heeft die eerste golf in de Nederlandse pers niet tot een merkbare toename van het aantal Chinese spreekwoorden geleid. Misschien kwam dat doordat dat een veel armere groep was.

Dat de Chinese spreekwoorden sinds de jaren vijftig alleen nog maar vaker worden geciteerd, lijkt óók verklaarbaar. De globalisering doet ook hier haar werk, bovendien is China volop in opkomst als economische wereldmacht.

■Made in China?

Niet alle ‘Chinese’ spreekwoorden in Nederland zijn ‘made in China’. De columnist Bonne Stienstra debiteerde in 1997 in de Leeuwarder Courant ‘een oud Chinees spreekwoord dat ik net bedacht heb’. Het luidde zo: ‘Wie groot is moet de grootheid hebben om grootheid bij anderen te herkennen.’

De volgende stap is dan dat mensen er niet bij zeggen dat het om een verzinsel gaat. In september 1997 adverteerde de drankwinkelketen Gall & Gall bijvoorbeeld met het volgende ‘Oud Chinees gezegde’: ‘L is in de maand dus liante kolting en glatis glazen.’

En zodra er mensen zijn die dat gaan verzwijgen, zullen er ook mensen zijn die de zogenaamd oude spreuken voor authentiek houden. Dat gebeurde in de jaren twintig bijvoorbeeld met een uitspraak van reclameman Fred Barnard. In een pleidooi voor het gebruik van plaatjes voerde hij een zogenaamd Chinese wijsgeer op, die gezegd zou hebben: ‘One look is worth a thousand words’ (‘één blik is duizend woorden waard’). Hij maakte met zijn nepspreuk natuurlijk handig gebruik van het feit dat mensen Chinese spreekwoorden hoog in het vaandel hebben: als de Chinezen ergens een gevleugeld woord aan hadden gewijd, moest het wel waar zijn. Hoe dan ook, de Amerikaanse spreekwoordenverzamelaar John Bartlett trapte erin: hij nam de spreuk als Chinees spreekwoord op in zijn Familiar Quotations.

■Universeel

Lijken Chinese wijsheden en spreekwoorden eigenlijk op de Nederlandse? Ja en nee. Het is bekend dat veel spreekwoorden een universeel karakter hebben. Neem nu het spreekwoord ‘Een gast en een vis blijven maar drie dagen fris’ voor het fenomeen dat een gast tijdig weer moet opkrassen. Ook de talen om ons heen hebben daar een uitdrukking voor, zoals ‘Fish and guests smell in three days’ en ‘Dreitägiger Gast ist eine Last, den vierten stinkt er fast.’ En in het Chinees is dat niet anders. ‘Het is makkelijk om een gast in het begin goed te behandelen, maar als hij te lang blijft, kan het moeilijk worden’, zeggen ze daar.

Ons spreekwoord ‘Wie a zegt moet ook b zeggen’ kennen de Chinezen als ‘Doen of laten.’ En ten opzichte van ons ‘Blaffende honden bijten niet’ draaien de Chinezen de zaak om: ‘Stille honden bijten mensen dood.’ Het Nederlandse ‘Kennis is macht’ heeft zelfs een Chinese pendant die letterlijk hetzelfde is (‘Zhī shí jiù shì lì liàng’, voor wie het precies wil weten).

Maar verschillen zijn er duidelijk ook, vooral wat de vorm betreft. De woorden en vergelijkingen zijn zó gekozen dat ze min of meer van toepassing zijn op de eigen omgeving. Waar wij bijvoorbeeld eerst Napels willen zien voordat we sterven, zien de Chinezen graag eerst de Gele Rivier: ‘Het hart zal niet sterven eer de Gele Rivier is bereikt.’ En volgens de Chinezen leiden niet alle wegen naar Rome, maar leidt elke hoofdweg naar Peking.

■Telegramstijl

Bij sommige spreekwoorden lijkt er ook sprake van een soort telegramstijl, zoals bij dat ‘Doen of laten’ hiervoor. Veel andere Chinese spreekwoorden maken juist een wijdlopige indruk, bijvoorbeeld doordat ze een bepaalde metafoor laten volgen door een tweede die hetzelfde uitdrukt. Zoals in het spreekwoord ‘De hemel kan geen twee zonnen hebben, het volk geen twee koningen’ - het Chinese equivalent van ‘Niemand kan twee heren dienen.’

Sommige zegswijzen zijn voor Nederlanders ronduit onbegrijpelijk. Neem nu ‘Dong Shi imiteert het fronsen van wenkbrauwen’ - de tegenhanger van de Nederlandse wijsheid ‘Al draagt een aap een gouden ring, het is en blijft een lelijk ding.’ Dat is niet te snappen als je het verhaal van Dong Shi niet kent, het superlelijke meisje dat een beroemde Chinese schoonheid, Xi Shi, imiteerde. Xi Shi was volgens de overlevering ziekelijk en had vaak pijn in de borst. Men zei dat zij op haar mooist was als haar gezicht van pijn vertrok. Zij was een van de zogeheten Vier Schoonheden, en zou omstreeks 500 v.Chr. hebben geleefd.

■Toekomst

Blijven spreekwoorden ook in de toekomst de harde kern van de Chinese conversatie? Een spreekwoord (misschien Chinees, maar ook toegeschreven aan de Amerikaanse schrijver Mark Twain) zegt: ‘Waag je nooit aan voorspellingen, zeker niet wat de toekomst betreft.’ Maar er is misschien toch een aanwijzing dat de Chinese spreekwoorden in China iets aan populariteit aan het inboeten zijn. Dat zou je althans kunnen afleiden uit een paar onopvallende woorden in het boek The Dragon's Almanac (1983) van de genoemde Aziëkenner Wintle. Hij schrijft: ‘De kunst om een gesprek te voeren hangt, vooral bij ouderen, nog steeds af van de handigheid die individuen hebben om het ene toepasselijke adagium op het andere te stapelen’ [cursivering van mij - RR]. Jongeren beheersen die vaardigheid minder, zo suggereert Wintle. Als dat inderdaad klopt, betekent het dat de spreekwoorden in China, net als in het Westen, op hun retour zijn.