Onze Taal. Jaargang 77

[p. 204]

Bargoens [9]:
Shanghaaien, snees en chinezen
Ewoud Sanders

Shanghaaien

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Ditmaal een dubbelaflevering, speciaal gewijd aan drie termen die in meerdere of mindere mate verwant zijn met de Chinese cultuur.

Op 24 januari 1848 deed James Wilson Marshall (1810-1885) de ontdekking van zijn leven: bij de bouw van een houtzagerij voor John Sutter vond hij goud in een zuidelijke vertakking van de American River, bij Coloma in Californië. Voor San Francisco waren de gevolgen ingrijpend.

In 1844, toen San Francisco nog Yerba Buena heette en Mexicaans bezit was, woonden hier zo'n dertig blanken. In 1848, twee jaar na de verovering door de Verenigde Staten, waren dat er ongeveer zevenhonderd. Na Marshalls vondst brak de hevigste goudkoorts uit die Amerika ooit heeft gekend. In 1849 arriveerden er zo'n 80.000 goudzoekers. Tegen 1851 lagen in de baai van San Francisco ruim achthonderd schepen voor anker, verlaten door hun bemanning. Twee jaar later telde de stad ruim 250.000 inwoners.

Velen van hen waren afkomstig uit Latijns-Amerika, Australië, Italië, Japan en China. San Francisco werd een buitengewoon ruige stad, vol woekeraars. Eieren kostten een dollar per stuk en voor onroerend goed werden prijzen gevraagd die pas in 1970 werden overtroffen. Er werd gevochten, geschoten, gezopen en gemoord als nooit tevoren.

To shanghai werd in San Francisco de uitdrukking voor ‘iemand dronken voeren en als bemanningslid aan boord brengen’.

■Ontvoering

Aanvankelijk was het in San Francisco bijna onmogelijk om zeelieden te ronselen. Niemand wilde weg uit dit land van goud. Dat was nog eens extra moeilijk voor schepen die Shanghai als eindbestemming hadden. Er was vanuit San Francisco geen directe vaart op Shanghai, dus om daarvandaan naar Californië terug te keren moest je zo'n beetje de halve wereld rondreizen. Iedere lange en moeilijke reis werd daarom een ‘Shanghai voyage’ genoemd.

Zeelieden werden gedwongen om aan zo'n reis deel te nemen, vaak op misdadige wijze. Vanaf halverwege de negentiende eeuw werd to shanghai in San Francisco de gangbare uitdrukking voor ‘iemand dronken voeren en als bemanningslid aan boord brengen’, en ‘ontvoering’ noemde men de ‘shanghai game’.

Omstreeks 1851 hielden in San Francisco ruim twintig bendes zich hier min of meer openlijk mee bezig. Ze lokten zeelieden mee naar pensions door ze vrij drinken en hoeren te beloven. De zeelieden werden vervolgens volgegoten met goedkope whisky die was vermengd met opium. Als ze dronken genoeg waren, werden ze gedwongen een contract te ondertekenen waarmee ze aanmonsterden op een of ander schip. Als ze weigerden te tekenen, werden ze bruut in elkaar geslagen. Meestal werden de matrozen nog stomdronken aan boord van een vertrekkend schip gebracht. De scheepskapitein betaalde de ronselaar een premie, die kon oplopen tot honderd dollar. In tijden van grote schaarste bedroeg de premie soms wel driehonderd dollar. Het bedrag werd in ieder geval altijd ingehouden op het loon van de matroos.

■Nederlandse havens

‘Shanghaaien’ werd in San Francisco ook een geliefde manier om van je vijanden af te komen. Tegen betaling waren de bendeleden bereid iemand op te pikken en af te voeren. Tegen deze wantoestanden werden verschillende verordeningen uitgevaardigd, maar in de praktijk konden ronselaars vrij hun gang gaan.

Een van de beruchtste ronselaars was Calico Jim. Over hem gaat het verhaal dat hij eens zes politieagenten shanghaaide die hem kwamen arresteren. Vervolgens vluchtte hij naar Zuid-Amerika. Nadat de politieagenten waren teruggekeerd van hun onvrijwillige zeereis, legden ze geld bij elkaar om zich te wreken. Een van hen reisde naar Zuid-Amerika en vond Jim na een paar maanden in Chili. Hij schoot hem dood met zes kogels, een voor iedere politieagent.

Het shanghaaien ging door tot het eind van de negentiende eeuw. In 1906 nam het Amerikaanse Congres een wet aan die shanghaaien officieel verbood, op straffe van duizend dollar per overtreding of een jaar gevangenisstraf. Maar pas nadat de zeelieden zich in vakbonden hadden georganiseerd en er in de havens zeemanshuizen waren gebouwd, zodat de zeelieden niet meer aangewezen waren op onveilige pensions, verdween deze praktijk voorgoed.

[p. 205]

Door goudzoekers achtergelaten schepen in de baai van San Francisco, halverwege de negentiende eeuw.
Library of Congress, Washington

In het Engels is to shanghai in het midden van de negentiende eeuw voor het eerst opgetekend; in het Nederlands in 1974, in het Bargoens woordenboek van Endt en Frerichs. Zij noteerden als betekenissen ‘iemand overhalen tot het verrichten van (betaalde maar) onaangename arbeid; ronselen’. Het materiaal voor dit woordenboek werd met behulp van mondelinge bronnen grotendeels omstreeks 1950 in Amsterdam verzameld, maar zonder twijfel leefde de uitdrukking shanghaaien al langer onder Nederlandse zeelieden en in de Nederlandse havens.

Snees

In 1681 verscheen in Leiden een woordenboek dat dringend eens herdrukt of gedigitaliseerd zou moeten worden, want niet alleen is het zeldzaam, het is ook erg leuk. Het heet Seeman: behelsende een grondige uitlegging van de Neederlandsche Konst- en Spreekwoorden, voor soo veel die uit de Seevaart sijn ontleend. Het boek is samengesteld door Wigardus à Winschooten en het is - voorzover dat kan bij woordenboeken - een genot om te lezen.

■Bootsvolk

Tussen snee (‘komt van snijden’) en sneeuw (‘Hij siet, of hij in de sneeuw gescheeten had: hij keek op zijn neus’) vermeldt Winschooten als eerste woordenboekenmaker het woord snees, en wel in twee betekenissen. Als een ‘visserswoord’ in de betekenis ‘twintig’, en in de betekenis ‘sjacheraar’ - een betekenis die ‘onder het bootsvolk’ bekend was, aldus Winschooten.

Winschooten vermeldde meteen de herkomst van snees-de-sjacheraar. Het gaat hier, schrijft hij, om ‘een gebrooken woord voor Chinees (...) om dat de Chineesen groote schaggeraars zijn’.

Deze herkomstverklaring houdt nog altijd stand, zij het dat men inmiddels een kleine slag om de arm houdt. In de grote Van Dale (2005) staat nu bij snees: ‘mogelijk verkort uit Sinees, Chinees’ - ‘mogelijk’ dus, we weten het niet honderd procent zeker.

■Helers

Heeft snees altijd de betekenis ‘sjacheraar’ behouden? Ja, hoewel er een betekenis bij is gekomen die inmiddels gebruikelijker is, namelijk ‘opkoper van gestolen goed, heler’. Die betekenisovergang is makkelijk te verklaren, helers waren en zijn immers vermaarde sjacheraars.

Snees in de betekenis ‘heler’ is een Bargoens woord. We komen het in 1887 voor het eerst tegen, in een Bargoense lijst in het tijdschrift Onze Volkstaal. In 1919 schreef J. Wolthuis in het tijdschrift Vragen van den dag: ‘In de taal van de jongens van de vlakte beteekent pièr (of piejèr): opkooper (in het algemeen); Pierre is nl. de naam van een welbekenden snees in Den Haag.’

Waren er dan veel Chinezen onder de helers? Kennelijk was dat in de zeventiende eeuw in havens het geval, maar zonder twijfel kwamen ze ook uit andere bevolkingsgroepen. Vanaf het midden van de negentiende eeuw zijn er in de Nederlandse literatuur nogal wat beschrijvingen te vinden van Jóódse snezen, die dan meestal ook nog als bedriegers worden neergezet.

Over de efficiëntie en de werkwijze van de snezen lezen we het een en ander in Op het dievenpad van Jan Feith, uit 1907. Uit de mond van een voormalige rechercheur uit Amsterdam tekende Feith dit op: ‘Zulke opkoopers zijn veel uitgeslapener dan de dieven, die voor ze werken. (...) Terwijl de inbrekers aan den slag zijn en het gevaar loopen, maakt hij thuis alles klaar om straks den buit te ontvangen; zóó sterk zelfs, dat terwijl z'n dieven den valschen sleutel nog in 't slot moeten steken, hij het vuurtje onder z'n pot al heeft aangestoken, om straks het gestolen goed te versmelten!’

Chinezen

Het werkwoord chinezen betekent volgens de grote Van Dale (2005) niet alleen ‘bij de Chinees, in een Chinees restaurant gaan eten’, maar ook ‘heroïne of cocaïnebase op aluminium verhitten om de damp door een pijpje te inhaleren’. In de grote Van Dale is de eerste betekenis altijd de oudste. En dat lijkt inderdaad te kloppen. Althans, als je afgaat op vindplaatsen in de Nederlandstalige literatuur. Chinezen in de betekenis ‘bij de Chinees eten’ is in 1977 voor het eerst aangetroffen, in een roman van Jan Wolkers. In De kus schreef Wolkers: ‘Hier stond ik een keer met een paar knullen te wachten op een vrachtwagen die ons naar de stad zou brengen. Om te gaan chinezen.’ Voor wie denkt dat dit toch over heroïne inhaleren gaat: even later is er sprake van ‘bami’.

Slechts een paar jaar later, in 1982, vinden we die andere betekenis van chinezen, in een beroemd boek over een verslaafd meisje: Het verrotte leven van Floortje Bloem. ‘Ballpoints waren er zat in huis’, schreef Yvonne Keuls, ‘want iedereen had ze nodig om te chinezen, maar papier was wel eventjes zoeken.’

In een andere verslavingsroman, Bunkers bouwen van René Stoute uit 1986, vinden we in dit verband een fraaie spraakverwarring. ‘De wethouder stelde voor’, zo lezen we hier, ‘de volgende keer “informeel te gaan chinezen” - met deze uitdrukking bedoelde hij niet de in zwang geraakte en aldus genoemde wijze van heroïne roken. Hij bedoelde eten, een “ongedwongen” etentje.’

Het werkwoord chinezen ontstond waarschijnlijk doordat deze manier van roken (in het Engels onder meer ‘chasing the dragon’ genoemd) oorspronkelijk in China werd gebruikt om opiumdampen te inhaleren. Daarnaast zal een rol hebben gespeeld dat heroïne in de jaren zeventig vooral via Chinezen in Nederland terechtkwam.