Onze Taal. Jaargang 77

[p. 202]

Koos Kuiper en Nicoline van der Sijs
Wij de bami, zij de klapschaats
Klein Nederlands-Chinees lexicon van wederzijdse ontleningen

Wie het woord bapao kent, spreekt meteen al twee woorden Chinees: ba betekent ‘vlees’ en pao is ‘broodje’. En omgekeerd beheerst de gemiddelde Chinees ook al snel een handjevol Nederlandse woorden - al zal hij dat zelf niet zo ervaren. De resultaten van enkele eeuwen taalinvloeden over en weer.

Foto: Onze Taal

De Nederlandse sporters zullen voor ze naar China gaan vast geen tijd hebben om een cursus Chinees te gaan volgen. En met Engels komen ze in China waarschijnlijk ook al niet ver, zo blijkt uit het stuk van Rint Sybesma aan het begin van dit nummer. Hoe kunnen ze zich toch nog een beetje verstaanbaar maken?

Misschien kunnen ze enige steun vinden bij het onderstaande Nederlands-Chinese lexicon, waarin de woorden staan beschreven die het Nederlands en het Chinees gemeenschappelijk hebben, hetzij doordat het Nederlands het Chinese woord heeft geleend, hetzij andersom doordat het Chinees het woord aan het Nederlands heeft ontleend. Het aardige is dat het gaat om woorden die van groot belang zijn voor sportlieden: woorden die te maken hebben met voeding en blessures.

Chinese woorden in het Nederlands

Dat de meeste Chinese leenwoorden namen van voedingsmiddelen zijn, is niet toevallig. Na de onafhankelijkheid van Indonesië zijn veel Indische Chinezen naar Nederland getrokken, en aan het eind van de jaren zestig steeg het aantal Chinese en Chinees-Indische restaurants in Nederland explosief. Met de Chinees-Indische keuken kwamen ook Chinees-Maleise woorden, afkomstig uit het destijds in Indonesië veel gesproken Hokkien, in het Nederlands terecht. Het Hokkien, spreek uit: ‘Hokkiën’, is een dialect dat gesproken wordt in het zuiden van de Chinese provincie Fujian. Alle leenwoorden uit het Hokkien zijn via Indonesië geleend, en ze kunnen zowel rechtstreeks uit het Hokkien overgenomen zijn als via het Maleis, dat deze woorden ook uit het Hokkien had geleend.

Welke Chinese namen voor voedingsmiddelen heeft het Nederlands overgenomen? Hieronder noemen wij de belangrijkste, met na het <-teken (dat staat voor ‘komt uit’) de Chinese vorm, aangeduid met de Chinese variant waar het om gaat. De Chinese woorden zijn vaak samengesteld uit twee karakters met ieder een eigen betekenis - achter het Chinese woord worden telkens de betekenissen van de karakters vermeld.

bami < Hokkien bami (‘varkensvlees + pasta’)

bapao < Hokkien bapao (‘vlees + broodje’)

dimsum < Kantonees dimsum (‘hapjes’)

foe yong hai < Hokkien of Kantonees fu-yung hai (‘lotusbloem + krab’)

ketjap < Hokkien ketsiap (‘zoute vis + saus’)

kumquat < Kantonees kam kat (‘gouden mandarijntje’) kweekwee < Hokkien kuekue (‘gebakjes’)

loempia < Hokkien lunpia (‘zachte koek’)

lychee < Mandarijn lizhi (naam van vrucht)

mie < Hokkien mi (‘pasta’)

mihoen < Hokkien eigenlijk bihoen (‘rijst + vermicelli’)

paksoi < Hakka pakchoi (‘witte-kool’)

pecco (theesoort) < Hokkien pek ho (‘wit + haar’, omdat de blaadjes jong, met dons erop, worden geplukt)

tahoe < Hokkien tauhu (‘bonen + kaas’)

taugé < Hokkien tauge (‘boon + spruit’)

thee < Hokkien te

tjap tjoi < Kantonees chap choi, van Hokkien chap chai (‘gemengd + groente’)

tofu < Mandarijn doufu (‘bonen + kaas’)

ve-tsin < Mandarijn weijing (‘smaak + essentie’)

De meeste leenwoorden zijn dus, zo blijkt, overgenomen uit het Hokkien, maar ook het Kantonees heeft woorden geleverd, want vanaf de jaren vijftig werkten in Nederland ook veel Chinezen uit Hongkong, die van huis uit (Hongkong-) Kantonees spraken. Sommige Kantonese woorden zijn mogelijk via het Engels geleend.

Ten slotte is er ook nog een woord uit het Hakka geleend, afkomstig van de Chinezen uit Suriname, die rond de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 in groten getale naar Nederland kwamen. Een minderheid van de woorden gaat terug op het Standaardchinees oftewel het Mandarijn.

[p. 203]

Nederlandse woorden in het Chinees

Vrijwel alle Nederlandse woorden die zijn opgenomen in het Chinees zijn daar via het Japans beland. Ruim twee eeuwen zaten er Nederlanders op het eiland Deshima in de Baai van Nagasaki. De contacten tussen de Nederlanders en de Japanners werden onderhouden door een team Japanse tolken. Japanse medici en andere geleerden raakten geïnteresseerd in Nederlandse kennis: de zogenoemde ‘Rangakusha’, die zich in ‘Hollandse studies’ verdiepten. Er werden ook allerlei westerse wetenschappelijke boeken uit het Nederlands in het Japans vertaald, waarbij de Nederlandse terminologie werd overgenomen of letterlijk vertaald.

■Venster

Nederland vormde voor Japan het venster op West-Europa en de West-Europese kennis. Japan moderniseerde zich mede daardoor veel eerder dan China en er werden vele nieuwe woorden gecreëerd voor westerse begrippen. Daarbij werd vaak gebruikgemaakt van oorspronkelijk Chinese leenwoorden in het Japans. Dit procedé is te vergelijken met de manier waarop in het Westen nieuwe woorden worden gemaakt uit Griekse of Latijnse elementen, zoals televisie, samengesteld van het Griekse tèle (‘ver’) en het Latijnse visio (‘het zien’).

Veel van deze woorden werden aan het begin van de twintigste eeuw door Japanse vertalingen van westerse boeken in het Chinees en door de komst van een groot aantal Chinese studenten naar Japan gemakkelijk in het Chinees overgenomen. Ook werden leenwoorden overgenomen die met karakters werden geschreven.

Hierbij moet worden bedacht dat de Chinezen zich niet bewust zijn van dit ontleningsproces, ook intellectuelen weten er meestal niet van, en dat mensen soms zelfs enigszins verontwaardigd worden bij de suggestie dat deze Chinees uitziende woorden zouden zijn ontleend aan het Japans. Op deze manier zijn onder andere de volgende Nederlandse woorden als leenwoorden in het Chinees terechtgekomen, waarbij het >-teken steeds staat voor ‘ontwikkelde zich tot’; tussen haakjes staat de letterlijke betekenis van de Japanse woorden, voorzover van belang.

Celsius > Japans Sesshi (‘Heer Se’, waarbij Celsius is afgekort tot Se en de klank van sius is weergegeven met het karakter shi voor ‘Heer’) > Mandarijn Sheshi

Fahrenheit > Japans Hashi (waarbij Fahrenheit is afgekort tot Ha, want in het Japans bestaat de klank f niet; tegenwoordig wordt het desbetreffende karakter gelezen als Ka, dus Kashi) (‘Heer Ha/Ka’) > Mandarijn Huashi gas > Japans gasu > Mandarijn wasi (regionale term)

kanker > Japans gan (‘rots’, later ook gebruikt voor ‘harde knobbel in het lichaam’) > Mandarijn yan (verouderd, nu ai)

lymfe > Japans rinpa (rin = ‘druppelen’) > Mandarijn linba

kei > Japans kei (in samenstellingen, met de betekenis ‘silicium’) > Mandarijn gui

tinctuur > Japans chinki > verouderd Mandarijn dingji

zenuw > Japans shinkei (‘goddelijke meridiaan’) > Mandarijn shenjing

Het is weliswaar een leuke wetenswaardigheid dat een bepaald Chinees woord een band heeft met het Nederlands, maar uit de voorbeelden blijkt dat de sporters er in de dagelijkse praktijk verdraaid weinig aan zullen hebben, want geen Chinees zal hen verstaan als ze het Nederlandse woord uitspreken. De klank van het Chinese woord lijkt totaal niet meer op die van het Nederlandse. Dat komt doordat de Chinese woorden in het Japans anders worden uitgesproken dan in het Chinees; het Japanse gasu bijvoorbeeld wordt in het Chinees uitgesproken als wasi.

■Twaalfvingerige darm

Nóg groter wordt het verschil tussen het Nederlands en het Chinees bij leenvertalingen. In dat soort leenwoorden worden de samenstellende delen letterlijk vertaald, vergelijk het Engelse football, dat in het Nederlands letterlijk vertaald als voetbal is overgenomen. De meeste Nederlandse woorden zijn als leenvertaling en niet als leenwoord in het Japans (en Chinees) overgenomen. Hieronder enkele leenvertalingen, waarbij achter het eerste >-teken (dat weer staat voor ‘ontwikkelde zich tot’) steeds de Japanse vorm staat, en achter het tweede steeds de vorm waarin het uiteindelijk in het Mandarijn terechtgekomen is.

blindedarm > mōchō > mangchang

elleboogsbeen > shakkotsu > chigu

gehoorbeenderen > chōkotsu > tinggu

gehoorzenuw > chōshinkei > tingshenjing

gezichtszenuw > shishinkei > shishenjing

hersenvlies > nōmaku > naomo

hoornvlies > kakumaku > jiaomo

maagsap > ieki > weiye

netvlies > mōmaku > wangmo

neusvleugel > biyoku > biyi

slagader > dōmyaku (‘bewegend bloedvat’) > dongmai

twaalfvingerige darm > jūnishi-chō > shi'erzhichang

Sporttermen

Maar zijn er dan helemaal geen sporttermen die de Nederlandse en Chinese sportlieden met elkaar verbinden? Jawel, het Nederlands heeft enkele sporttermen geleend uit het Chinees, namelijk kungfu (het Kantonese kungfu), mahjong (het Mandarijnse majiang) en tai chi (Mandarijn). Aangezien dit geen olympische sporten zijn, komen ze hoogstens van pas op de momenten dat men zich 's avonds ontspant. We kennen bovendien enkele Japanse namen van sporten die gevormd zijn uit oorspronkelijk Chinese woorden, zoals judo (Mandarijn roudao) en jiu-jitsu (Mandarijn roushu).

En ook andersom heeft het Chinees recent Nederlandse sporttermen geleend, en wel klapschaats en korfbal, twee Nederlandse vindingen. Klapschaats heet in het Chinees kelaipu bingdao (‘klap + ijsmes’), xinshi suhua bingdao (‘nieuwe stijl snelglijdend ijsmes’) of xinshi dao (‘nieuwe stijl mes’). Korfbal heet met een vertaling lanqiu (‘mand + bal’; hetzelfde als basketbal), of preciezer Heshi lanqiu yundong (‘basketbal sport in Nederlandse stijl’). Opnieuw is korfbal geen olympische sport, en de klapschaats komt alleen ter sprake tijdens de Winterspelen, die echter niet in China maar in Canada plaatsvinden.

Als het de sporters even tegenzit, moeten zij stilstaan bij twee Chinese uitdrukkingen die in West-Europa bekend zijn sinds de negentiende eeuw, namelijk het of zijn gezicht verliezen (een vertaling van het Chinese diu mianzi) en het gezicht bewaren (een vertaling van het Chinese bao mianzi). De in de Chinese cultuur minstens zo belangrijke uitdrukking gei mianzi (‘eer doen toekomen’, letterlijk: ‘een gezicht geven’) is niet in westerse talen overgenomen, maar misschien verandert dat wel door de komende Olympische Spelen.