Onze Taal. Jaargang 77

[p. 166]

Ton den Boon
Net als in de film
Rebel without a cause

Tientallen uitdrukkingen die oorspronkelijk alleen bekend waren van een film, zijn de laatste decennia onze taal binnengeslopen, en er komen er steeds meer bij: van dirty dancing tot killingfields en van out of Africa tot una giornata particolare. In de rubriek ‘Net als in de film’ bespreekt Ton den Boon, hoofdredacteur van de grote Van Dale, om de maand zo'n filmwoord.

Een puber die zich ondanks zijn kansrijke achtergrond tegen zijn ouders afzet, een rebelse adolescent zonder idealen die de straat op gaat om te zieken en daardoor in aanraking komt met de politie. In het Nederlands van nu wordt zo'n jongeman wel een ‘hangjongere’ genoemd, maar soms heet zo'n jongere wat chiquer ook wel een ‘rebel without a cause’. Die term hebben we te danken aan de gelijknamige Hollywoodfilm van regisseur Nicholas Ray uit 1955. James Dean speelt in deze film Jim Stark, een jongen van 17 jaar die het moeilijk heeft met zichzelf. En met zijn ouders, want die begrijpen hem niet. Het generatieconflict tussen de naoorlogse jeugd en hun ouders is dan ook het thema van Rebel Without a Cause.

■Gestolen auto's

De film begint als Jim met zijn ouders naar Los Angeles is verhuisd. Op school kan hij zijn draai niet vinden, maar hij krijgt wel iets vaags met zijn buurmeisje Judy. Zij blijkt echter het vriendinnetje te zijn van de aanvoerder van de ‘schoolgang’, Buzz, die Jim uitdaagt voor een ‘chicken race’, waarbij de deelnemers met gestolen auto's hard in de richting van een afgrond rijden en degene die het eerst uit de auto springt de chicken (‘lafaard’) is. Hierbij verongelukt Buzz.

Nog voor de officiële release van de film op 27 oktober kwam James Dean om bij een auto-ongeluk. Hij was pas 24. Wie de goden liefhebben, sterft jong, nietwaar. Rebel Without a Cause werd een groot succes en kreeg allengs cultstatus, terwijl Dean in de rol van Jim Stark beeldbepalend werd voor de naoorlogse jongere. Hij verbeeldde dé opstandige tiener, die dan ook voortaan een ‘rebel without a cause’ werd genoemd. Niet alleen in het Engels, maar ook in het Nederlands. Zo schreef Renate Rubinstein over kroonprins Willem-Alexander: ‘Hij is sportief en hij houdt uit zichzelf van de attributen die bij zijn rol horen, in dit geval van paardrijden. Hij is een rebel without a cause.’ (Alexander: Een impressie van de kroonprins bij zijn achttiende verjaardag, 1985). En over Theo van Gogh berichtte het Algemeen Dagblad in 1995 dat hij ‘geen antisemiet’ is, ‘maar een “rebel without a cause”. Een man wiens provocerende uitspraken zijn terug te voeren op zijn thematische nijd en de worsteling met zijn (Wassenaarse) afkomst.’

■Rebel zonder redden

Ook het meervoud is niet ongebruikelijk. Zo stond in het tijdschrift Podium in 1971: ‘Er wordt de laatste jaren veel geschreven over “rebels without a cause”, gerevolteerden en nonformisten.’ En in 2002 meldde NRC Handelsblad over de mensen die ooit de piratenzender Veronica oprichtten dat de ‘rebels without a cause van Veronica (...) in een rechte lijn veranderd [zijn] in de conformisten zonder zaak bij SBS.’ Dankzij dit vrije gebruik heeft Van Dale rebel without a cause in 2005 als soortnaam in zijn kolommen opgenomen. Het woordenboek maakte er een ‘opstandige jongere’ van, ‘m.n. van welgestelden huize, zonder idealen, die niet precies weet waartegen hij in opstand moet komen’.

Rebel Without a Cause: legendarische speelfilm uit 1955 met James Dean in de hoofdrol.

De filmtitel Rebel Without a Cause dankt zijn naam aan de titel van een wetenschappelijk werk van psychiater Robert Lindner: Rebel Without a Cause. The Hypnoanalysis of a Criminal Psychopath. Met criminele psychopaten had de film echter niets van doen. In het Nederlandse taalgebied werd de film aanvankelijk uitgebracht onder de titel Botsende jeugd. Maar dat weerhield mensen er niet van de Amerikaanse filmtitel zelf te vernederlandsen tot Rebel zonder reden. Zo noemde NRC Handelsblad de hoofdpersoon van de roman L'étranger van Albert Camus in 2002 ‘een rebel zonder reden die zich nergens aan conformeert’.

In tegenstelling tot rebel without a cause staat rebel zonder reden nog niet in enig woordenboek. Geen wonder, want de Nederlandse pendant is veel minder gangbaar dan zijn Engelse tegenhanger. Jammer, want rebel zonder reden klinkt dankzij die mooi allitererende r'en zeker niet slechter dan rebel without a cause.