Onze Taal. Jaargang 77

Bargoens [8]:
Saffiaantje
Ewoud Sanders

Het Bargoens was vroeger de lingua franca van de zelfkant. De meeste woorden uit die oude dieventaal zijn inmiddels verdwenen, maar enkele hebben het tot de standaardtaal geschopt. Hoe is ze dat gelukt? Taalhistoricus Ewoud Sanders gaat het na in deze tweemaandelijkse serie.

In 1925 schreef Israël Querido in de roman Mooie Karel over Frans, een man die net is vrijgelaten uit de bajes. Wat doe je als eerste als je jaren achter de tralies hebt gezeten?

Onverhoeds stapte hij een grooten sigarenwinkel binnen. Zijn slapen klopten, maar bijna luidruchtig keurde Frans de merken. Hij kocht een paar peperdure saffiaantjes en met een bijna uittartend gebaar van zelfverzekerdheid, smeet hij een riks, koel-klinkend, op het koele marmer van de helglimmende toonbank, en als een echte banjer ving hij het kleingeld nonchalant-los op in zijn hand, zonder het zelfs na te tellen.

[p. 165]

Ziezoo, dat goedje stopte hij onverschillig in zijn vestjeszak, ay... de winkelier boog als een knipmes. Doch inwendig sneed felle angstpijn door Frans heen, dat ze hem dadelijk grofhartig het fijn-geurige dampertje uit den mond zouden rukken. Want hij mocht toch niet rooken; strengst verbod van het reglement... zie artikel zooveel.

Een sigaret heette in het Bargoens ‘saffiaantje’.
Foto: D.A. Buitenhuis

Na jaren opgesloten te hebben gezeten, kocht Frans als eerste een paar saffiaantjes.

■Sigarenkokers

Het woord saffiaantje - dat soms ook met één f wordt gespeld - is in 1906 voor het eerst opgetekend, in een boekje over Amsterdamse dieventaal. Het werd niet alleen voor ‘sigaar’ maar ook voor ‘sigaret’ gebruikt. Varianten waren saffie (dat je nu nog geregeld hoort) en sassie. Men gaat ervan uit dat deze woorden zijn afgeleid van saffiaanleer. Vroeger werden sigarenkokers veelal met dit soepele leer bekleed. Dat Bargoense woordenboekje uit 1906 geeft als voorbeeldzin: ‘De niesetjes hadden allen een saffiaantje in der rosjie’, oftewel ‘alle vrouwen hadden een sigaar/sigaret in hun hoofd’. Men zei ook wel ‘een saffiaantje peuren’ voor ‘een sigaar/sigaret roken’ en een ‘sigarenkoker’ werd wel een ‘saffiaankoker’ genoemd, een woord dat we terugvinden in een Bargoens woordenboekje uit 1937.

Tegen die tijd begon saffiaantje van de onderwereld tot de bovenwereld door te dringen. In 1940 vinden we het voor het eerst in de Leeuwarder Courant. Zonder toelichting wordt het gebruikt in de zin: ‘Wat helpt beter in dergelijke omstandigheden om een man weer wat op te kikkeren dan een saffiaantje?’

Zelfs Anne Frank, een keurig meisje uit Amsterdam-Zuid, dat zich op haar onderduikadres in Amsterdam-Centrum verbaasde over het plat-Amsterdams dat ze daar af en toe hoorde, kende het woord, want zij gebruikte het op 14 april 1944 in haar dagboek: ‘(...) mevrouw ligt met verkoudheid in bed en toetert, mijnheer zonder saffiaantjes is bleek (...)’.

■Stad in Marokko?

Zoals gezegd komt saffiaantje hoogstwaarschijnlijk van saffiaanleer, maar waar komt dít woord vandaan? De grote Van Dale geeft hier twee antwoorden op. In het zogenoemde etymologieveld staat ‘via het Duits van het Perzische saxtiyan’ (dat ‘stevig’ betekent). Maar in het artikel zelf wordt dit weersproken, want daar staat ‘zo geheten naar de stad Safi in Marokko’. Toevallig weet ik dat Van Dale al herhaaldelijk op die dubbele etymologie is gewezen, maar desondanks staat die er inmiddels sinds 1992 in. Dat van die stad vermeldt Van Dale overigens al sinds 1924. De jongste etymologische woordenboeken gaan ervan uit dat de Perzische verklaring de juiste is: saffiaan gaat dus terug op het Perzische woord saxtiyan. Kennelijk kwam het leer voor de sigarenkokers uit Perzië.

Het saffiaantje is vereeuwigd in diverse gedichten. Het mooiste verscheen in 1956 en is van de hand van de Rotterdamse schrijver Willem van Iependaal. Het gedicht is getiteld ‘God zal 'm sparen!’:

Hij stond bekend als linke jongen
Waar heel de prinsmerij op peest
[= de hele politiemacht zat achter 'm aan].
Hij was er dikwijls uitgesprongen
En meermaal in 't gevang geweest.
Hij gaf om meiden en een geintje,
Z'n saffiaan en hassebas [= borrel]
En zei, dat leven aan een lijntje
Alleen voor loopse poedels was!

Je hoort vaak dat wij pas sinds de jaren zestig weten hoe slecht roken is voor onze gezondheid. Toch was er al ruim voor die tijd zoiets als ‘het gezonde verstand’. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de roman Mensen zonder geld, van Jan Mens. In die roman, die in 1938 verscheen - decennia dus voordat was aangetoond dat roken kanker veroorzaakt - staat deze korte dialoog:

‘Saffiaantje?’ vraagt Maup gul.
‘Dankie’, zegt vader, ‘'k Ga liever gewoon dood.’

Overigens is saffiaantje slechts een van de vele woorden die het Bargoens rijk is voor ‘sigaar’ of ‘sigaret’. Er werd in ‘het milieu’ stevig gepaft en dat bracht een uitgebreide woordenschat met zich mee.

Voor ‘tabak’ zijn onder meer opgetekend: apehaar, buksie, kees, oltrip, piraatje, tak en weduwehaar. Voor ‘sigaar’ en ‘sigaret’: damperik, flem, flet, fumerik(ske), glimmert, pafferik, pennetje, poeierpen, rookertje, samenetje, smakkerik(ske), smerri(e), smerrietje, smo(k)kerik, smoks, smorderik en strootje.