Onze Taal. Jaargang 77

[p. 110]

Ton den Boon
Net als in de film
A bridge too far

Tientallen woorden die oorspronkelijk alleen in een film voorkwamen, zijn de laatste decennia onze taal binnengeslopen: van dirty dancing tot killingfields. In de rubriek ‘Net als in de film’ bespreekt Ton den Boon, hoofdredacteur van de grote Van Dale, telkens zo'n filmwoord.

In 1974 verschijnt de documentaire roman Een brug te ver, een vertaling van A Bridge Too Far van de Ierse schrijver Cornelius Ryan, dat eerder datzelfde jaar op de markt is gebracht. Het boek gaat over de militaire operatie Market Garden uit 1944, de vermetele poging van veldmaarschalk Montgomery om door middel van een luchtlandingsoperatie achter de vijandelijke Duitse linie de weg vrij te maken voor een snelle opmars van zijn grondtroepen naar Duitsland. Was die operatie geslaagd, dan zou de Tweede Wereldoorlog naar alle waarschijnlijkheid nog voor de Kerst van 1944 voorbij zijn geweest.

■Debacle

In september 1944 dropte het geallieerde leger duizenden manschappen bij de Rijnbrug in Arnhem. Dat was de verst achter de Duitse linies gelegen brug die de geallieerden wilden veroveren om de gewenste corridor naar Duitsland te creeren. De geallieerden verwachtten weinig weerstand van de Duitsers, maar daarin bleken ze zich te hebben vergist. Bovendien verliep de geallieerde opmars van de grondtroepen vanuit het zuiden naar Arnhem niet snel genoeg.

Market Garden werd een totale mislukking en ging de geschiedenis in als dé grote misrekening van de Tweede Wereldoorlog. De Rijnbrug bij Arnhem bleek ‘een brug te ver’ te zijn geweest.

De uitdrukking een brug te ver gaat terug op een uitspraak die Ryan aan een van de generaals van Montgomery toeschrijft: bij de presentatie van de operatie gaf de Britse luitenant-generaal Frederick Browning uitdrukking aan zijn twijfels over het welslagen van operatie Market Garden met de woorden: ‘Toch geloof ik dat we weleens een brug te ver konden gaan.’ Brownings woorden vatten het debacle dat Market Garden zou worden zó goed samen dat Ryan ze tot titel van zijn boek promoveerde.

■Wapentransport

De roman wordt niet alleen een bestseller, binnen enkele jaren na publicatie wordt hij bovendien verfilmd. Onder dezelfde titel als de roman wordt de Amerikaanse filmversie uit 1977 ook in de Nederlandse bioscopen een succes.

En dan gebeurt er iets opvallends. Dankzij het boek nestelt een brug te ver zich in de Nederlandse taal en dankzij de film de Engelse pendant a bridge too far. Weliswaar zal de Engelstalige uitdrukking de populariteit van de Nederlandse niet evenaren, maar evengoed komt deze tientallen malen voor in Nederlandstalige kranten en tijdschriften van de laatste jaren, ook als die niet over de operatie Market Garden schrijven. Zo citeert de Volkskrant op 28 maart 2003 de Belgische diplomaat en politicus Willy Claes, die reageert op een verbod op Amerikaans wapentransport door België: ‘Dit is een klein land, zoiets is voor ons a bridge too far.’

Van Dale canoniseert de Nederlandse variant van de uitdrukking in 1999 door (dat is) een brug te ver op te nemen, en te beschrijven als ‘(dat is) te ver gegrepen’. Geen wonder, want de uitdrukking is dan al lang en breed ingeburgerd. Onder álle lagen van de bevolking. Daar heeft de koningin van het levenslied, de Zangeres Zonder Naam, ongetwijfeld een bijdrage aan geleverd door een lied over die verre brug te zingen:

We zijn 't al bijna vergeten, de honger, de angst en 't verdriet.
Maar zij die daar hebben gestreden, de tommy's, vergeten we niet.
Ze liggen bij Arnhem begraven, ze kwamen van her en van ver.
Die toen hier hun leven eens gaven, alleen maar door een brug te ver.
(Uit: ‘Een brug te ver’; tekst: Fred van Dam, muziek: Johnny Hoes)

De Engelstalige uitdrukking heeft de grote Van Dale daarentegen niet gehaald. Toch zou dat weleens kunnen gebeuren, al was het maar door de invloed van Engelstalig idioom op het Nederlands. Want ook in het Engels is a bridge too far een vaste uitdrukking geworden.

A Bridge Too Far: Richard Attenboroughs verfilming (1977) van de Slag om Arnhem (1944).