Onze Taal. Jaargang 77

[p. 104]

Gymp-woorden in het Nederlands
Redactie Onze Taal

Dat we een gymschoen ook wel ‘gymp’ noemen, is opvallend, want die p is een restje van de oude verkleiningsvorm gympie. Een lezer vroeg zich vorig jaar af of zoiets vaker voorkomt in het Nederlands. Het blijkt een zeldzaam verschijnsel.

Illustratie: Matthijs Sluiter

Zijn er meer woorden te bedenken van het type gympen (‘grote gympies’) en toeten (‘grote toetjes’)? Dat vroeg Jenö Sebök zich vorig jaar juni af. Wat was er ook alweer zo bijzonder aan die twee woorden? Die p van gympen en de laatste t van toeten zijn daar gekomen via de verkleinvormen gympie en toetje, die al in het Nederlands gebruikt werden voordat de ‘grote’ variant ontstond.

Nu gebeurt het wel vaker dat er direct een ‘verkleinde’ variant gebruikt wordt, en pas later een ‘grote’. Zo worden bintjes tegenwoordig ook vaak ‘bint’ genoemd, en ‘Kaapse viooltjes’ worden in het tuincentrum steeds vaker ‘Kaapse violen’. Maar wat nu het bijzondere is aan gymp en toet, is dat de grote vorm met die p en die t nog heel duidelijk de sporen draagt van de verkleining.

Gympje of gymmetje?

We kregen ook enkele pagina's toegestuurd uit het boek Het gezegde & Co. van taalkundige Joop van der Horst. In deze verzameling ‘beschouwingen over taal en zo’ uit 1995 wijdt Van der Horst een hoofdstuk aan de p in gympen.

Ook hij merkt op dat de verkleinvorm gympies of gympjes voorafging aan de grotere vorm gymp. Maar hij signaleert nóg iets: die p verschijnt normaal gesproken alleen bij verkleinwoorden als de m in het basiswoord voorafgegaan wordt door lange klinkers als een oo (boompje) of een ee (zeempje). Na korte klinkers voor de m volgt meestal -etje: kammetje, Pimmetje. Met de i-klank van gym lag gymmetje dus meer voor de hand dan gympje. Hoe kan het dan toch gympje geworden zijn?

Volgens Van der Horst komt dat door de uitspraak van het woord gymschoen. We zeggen bijna als vanzelf ‘gympschoen’, net als we hamster meestal uitspreken als ‘hampster’, hij komt als ‘hij komp(t)’ en hemd als ‘hemp(t)’.

■Nachtkast

Tussen gym en ie kwam een p om de uitspraak te vergemakkelijken (net zoals in boompje en geheimpje) en tussen toe en de verkleinvorm kwam een t (als in truitje en touwtje). Normaal gesproken ontbreken die t's en p's in de ‘grote’ vormen: bomen, geheimen, truien en touwen, maar bij gympen en toeten staan ze er dankzij die ‘omgekeerde afleiding’ dus wel.

Eén lezer twijfelde aan het bestaansrecht van toet voor ‘groot toetje’. In de grote Van Dale kwam dat woord tenslotte niet voor. Is het dus niet net als theekransje, sjekkie en nachtkastje zo'n woord waarvoor we alleen een verkleinde vorm hebben? Inderdaad lijkt toet - meer dan gymp - een gelegenheidswoord, dat eigenlijk alleen als grap gebruikt wordt om een groot uitgevallen dessert mee aan te duiden (zoals je een groot uitgevallen theekransje, sjekkie en nachtkastje met enige fantasie ‘een theekrans’, ‘een sjek’ (of ‘shag’) en ‘een nachtkast’ zou kunnen noemen).

Moes zou je ook zo'n gelegenheidswoord kunnen noemen. Een lezer schrijft dat hij dat woord gebruikte om zijn na de oorlog hervonden biologische moeder mee aan te spreken: ‘Ze was jong en erg mooi. Moe paste dus niet. Het werd moesje, het verkleinwoordje. Klonk wel lief. Ze leeft nog steeds en heet sinds jaar en dag voor mij moes.’

■Volhouden, meis!

Hoewel het evenmin in Van Dale staat, is het woord hemp al wel wat algemener. Een lezer: ‘Als kind woonde ik tot 1953 in het Noord-Hollandse Limmen. Thuis spraken we plat Limmers. Na een wasbeurt kregen we “een skoon hempie an”. We zeiden ook: “Ik stond in me hemp” en ”De hempe zain gewasse.” Ik weet nu niet of dit kindertaal was of dat de volwassenen hetzelfde meervoud gebruikten. Wel weet ik zeker dat ze over “hemp” naast “overhemd” spraken.’ Zie voor een andere verklaring voor het ontstaan van hemp ook het kader hieronder.

Verder wezen twee lezers op het woord meis, volgens Van Dale een ‘aanspreekvorm, geanalyseerd uit meisje’. Op internet vinden we onder veel meer: ‘Hé meis. Nog wat van je schoolwerk terechtgekomen?’ En: ‘Nog effe 8 weken volhouden hoor meis!!!’

Meisje komt in oorsprong van meid, maar wel via een omweg. In het Mid-

[p. 105]

delnederlands bestonden er verschillende verkleinvormen van meid, waaronder meisin (uit meit-sin), met het ongebruikelijke achtervoegsel -sin. Later werd dat verzwakt tot meisen. Toen -je het normale achtervoegsel werd in het Nederlands, werd meisen vervangen door meisje. Die s in meis komt dus net als de p van gymp van een verkleinvorm, maar - anders dan de brievenschrijvers wellicht vermoed zullen hebben - wél van een middeleeuwse verkleinvorm.

Die s in meis komt net als de p van gymp van een verkleinvorm, maar wél van een middeleeuwse verkleinvorm.

■Vals spelen

Dan suggereert een lezer nog om het in het buitenland te zoeken: ‘Marit is in Nederland en Vlaanderen een heel gewone vrouwenvoornaam gevormd uit Marita en als ik het goed heb is dat een (Italiaanse?) verkleinvorm van Maria.’ Als Marita al gevormd is als verkleining van Maria, dan lijkt dat in het Spaans te zijn gebeurd. Maar uit welke taal het ook komt: zolang die taal niet het Nederlands is, blijft het natuurlijk een beetje vals spelen.

Zoveel gymp-woorden heeft het Nederlands dus niet. En wat zou er gebeuren als we - zoals die ene lezer deed - die inzendingen uiterst kritisch zouden beoordelen? Dan zou er misschien niet alleen een haal gaan door de incidentele en de buitenlandse inzendingen, maar ook door de regionale en de middeleeuwse. En de conclusie zou dan moeten luiden: er bestaat maar één echt gymp-woord, en dat is gymp zelf.

Alle inzenders danken wij voor hun bijdragen, en Nicoline van der Sijs en Joop van der Horst voor hun advies.