Onze Taal. Jaargang 77

[p. 96]

‘Ik zeg ah, ik zeg kun je rekenen?’
Ik zeg als ‘gesproken leesteken’
Carla van Esch

‘Dus ik zeg tegen Jack ik zeg waar zijn die doosjes?’ Luister naar een willekeurig gesprek en de kans is groot dat dit soort ik zeg-zinnen om de haverklap voorbijkomen. Ze blijken nogal wat ergernis te wekken, maar zijn tegelijk heel populair. Hoe komt dat?

Veel mensen gebruiken onbewust ik zeg tijdens gesprekken.
Foto: daviddb

Nee, het is niet waar dat alleen oudere kwebbeltantes eraan verknocht zijn. En evenmin is het zo dat uitsluitend lager opgeleiden zich eraan bezondigen. In werkelijkheid gebruiken veel mensen voortdurend ik zeg. Neem nu de volgende zinnen, afkomstig uit het ‘Corpus Gesproken Nederlands’:

-	Ik zeg als... uh ik zeg als ik wil autorijden, ik zeg dan moet ik ook eerst kijken of de tank wel vol is.
-	Dus ik heb al gezegd ik zeg nou, ik hoop niet dat 't je werk is.
-	En toen vroeg ik aan iemand ik zeg zijn we eigenlijk al bij die tunnel?
-	Dus ik zeg tegen Jack ik zeg waar zijn die doosjes want ik weet niet...
-	Dus ik zei al van 'k zeg blijf jij maar mooi thuis.

In één van deze zinnen komt maar liefst drie keer ik zeg voor - al ontkennen sprekers naderhand vaak dat zij die woorden zo dikwijls laten vallen. Ik zeggesprekken worden al snel afgedaan als oudewijvenpraat, maar kennelijk zijn mensen zich er niet van bewust dat ze zelf ook zo spreken. Wat verder opvalt aan de zinnen is dat verleden tijd (‘zei’) en tegenwoordige tijd (‘zeg’) soms gebroederlijk naast elkaar verschijnen. Opmerkelijk is ook dat er zeggen wordt gebruikt als het een vraag betreft (‘en toen vroeg ik (...) ik zeg’).

■Luisterteken

Natuurlijk is ik zeg allereerst gewoon een manier om een letterlijk citaat mee te beginnen, net zoals ik zei, ik heb gezegd en ik vroeg. Maar vanwaar die drang om citaten meerdere malen in te leiden? Er wordt veel duidelijk als we bekijken waar we ik zeg zoal aantreffen in de zin. Soms staat het tussen twee hoofdzinnen of tussen een hoofd- en bijzin (zoals hierboven ‘als ik wil autorijden, ik zeg dan moet ik ook eerst kijken’). Soms volgt het op een enkel woordje:

-	Oh ik zeg natuurlijk.
-	Ah ik zeg kan dat?

[p. 97]

Ik zeg komt met andere woorden voor op plaatsen in de zin waar taalgebruikers een pauze ervaren. In geschreven taal zijn dat vaak de plaatsen waar een leesteken zou staan. Een voorbeeld: ‘Ik zeg nou ik zeg we doen volgende week stamppot zuurkool.’ Na ‘nou’ ervaart de spreker een rustpunt. In geschreven taal zou er dan een komma staan: ‘Nou, we doen volgende week stamppot zuurkool.’ Zo staat een extra ik zeg ook wel op de plek waar een schrijver een ‘aanhalingsteken openen’ zou zetten: ‘Dus ik zei al van 'k zeg blijf jij maar mooi thuis.’

Soms wordt er met ik zeg/zeg ik zelfs ook aangegeven waar de luisteraar de ‘aanhalingsteken sluiten’ mag verwachten: ‘Dus ik zei al van 'k zeg blijf jij maar mooi thuis, zeg ik.’

Omdat ik zeg zo'n vaste combinatie is, raakt de letterlijke betekenis afgesleten, waardoor het steeds meer als een echt leesteken kan dienen - al is ‘luisterteken’ hier misschien een beter woord. Dat verklaart ook waarom ik zeg kan voorkomen naast een verleden tijd, of in een zin waarin eigenlijk sprake is van een vraag.

■Citeerder en geciteerde

Illustratie: Hein de Kort

Dat ik zeg zo populair is, komt doordat het die ‘luisterteken’-functie heeft. Want net zoals een leesteken de structuur van een geschreven tekst verheldert, doet het luisterteken ik zeg dat in gesproken taal. In feite is de gesprekssituatie in een navertelling namelijk heel lastig. De ik zeg-zegger speelt immers altijd een dubbelrol in het gesprek: hij is zowel de citeerder als de geciteerde. Daarom moet hij soms duidelijk maken in welke rol hij een uiting doet.

Stel dat iemand een verhaal vertelt over een barbecue waarbij een doos bitterballen op de grillplaat een brand veroorzaakt heeft. De bewuste verteller heeft de dader in kwestie toen een flink standje gegeven en vertelt dat nu verontwaardigd aan een goede vriendin. Ze wil natuurlijk dat die vriendin het verhaal goed begrijpt, zodat die haar verontwaardiging kan delen. Ze vertelt: ‘Ik zeg ah wie zet er nou een doos bitterballen op de grillplaat? Da's ook wat dom of niet?’ De luisterende vriendin zou zich nu kunnen afvragen aan wie die laatste zin nu gericht is: aan de dader toen, of nu aan haar? Met andere woorden: moet ze nu reageren of niet? Om duidelijk te maken dat die laatste zin niet voor de luisteraar bedoeld was, had de verteller ervoor kunnen kiezen om nogmaals ik zeg in te voegen: ‘Ik zeg ah wie zet er nou een doos bitterballen op de grillplaat? 'k Zeg da's ook wat dom of niet?’

■Levendig

Behalve dat het een luisterteken kan zijn, heeft ik zeg nóg een functie: een verhaal wordt er levendiger van. Dat komt onder meer doordat het werkwoord zoals gezegd altijd in de tegenwoordige tijd staat. Neem de zin: ‘En toen kwam 'ie terug en 'k zeg: zo ben je d'r weer?’ Hierin treedt er een abrupte omschakeling op van de verleden naar de tegenwoordige tijd - een beproefde methode om meer vaart en spanning in een tekst te brengen.

Er gebeurt tot slot nóg iets door ik zeg: je voelt als luisteraar dat er wat dreigt; er zit spanning in deze zin. Er wordt toegewerkt naar een climax: een slimme, gevatte of gewaagde uitspraak. Iemand die zegt: ‘'k Zeg: zo ben je d'r weer?’ kan bijna niet meer neutraal overkomen. Dat ‘zo ben je d'r weer?’ zal dan ook waarschijnlijk niet vriendelijk bedoeld (en uitgesproken) zijn.

Als je 'k zeg vervangt door een ‘gewone’ citaataanduider, dan wordt het: ‘En toen kwam 'ie terug en vroeg ik hem: zo ben je d'r weer?’ Zo geformuleerd lijkt de vraag van de ‘ik’ slechts gesteld uit interesse. We kunnen dus zeggen dat de ik zeg-vorm het verhaal spannender en levendiger maakt.

Het vele gebruik van ik zeg is kennelijk niet zo overbodig als soms gedacht wordt. Maar of die wetenschap voldoende is om de gebruikers ervan te rehabiliteren? Ik zeg kun je rekenen? Ik zeg reken er dan maar niet op.

Carla van Esch behaalde met de scriptie Ik zeg ah ik zeg ach ja tuurlijk haar bachelor-graad in de Nederlandse Taal en Cultuur aan de Universiteit van Leiden.